اثر کاربرد مالچ زنده بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام آفتابگردان (.Helianthus annuus L) و کنترل علف‌های هرز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد زراعت، دانشگاه زنجان

2 گروه زراعت و اصلاح نباتات ، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان

چکیده

 
به منظور ارزیابی تأثیر رقم گیاه زراعی و مالچ زنده بر عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان و مهار علف­های هرز آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار در سال 1392 انجام شد. فاکتورها شامل رقم (فرخ، آلستار و آذرگل) و کنترل علف­های هرز (وجین تمام فصل، حضور علف­هرز در تمام طول فصل رشد و کشت گیاهان پوششی گندم سیاه، یونجه یک­ساله، ماشک گل خوشه­ای به عنوان مالچ زنده به تنهایی و در تلفیق با یک­بار وجین) بودند. تداخل علف­های هرز و گیاهان پوششی ارتفاع ساقه، شاخص سطح برگ، تعداد دانه در طبق، وزن صد دانه و عملکرد دانه ارقام آفتابگردان را به طور معنی­دار کاهش دادند. در بین صفات آفتابگردان، شاخص سطح برگ حساسیت بیشتری نسبت به سایر صفات به تداخل علف­های هرز و حضور گیاهان پوششی نشان داد. میانگین عملکرد دانه ارقام مختلف آفتابگردان در حضور گیاهان پوششی گندم سیاه، یونجه یک­ساله و ماشک گل خوشه­ای به ترتیب 28، 16 و 28 درصد نسبت به شاهد بدون علف­هرز کاهش داشت. تداخل علف­های هرز نیز عملکرد دانه ارقام آذرگل، آلستار و فرخ را به ترتیب 18، 22 و 33 درصد نسبت به شاهد بدون علف­هرز کاهش داد. گیاهان پوششی گندم سیاه، یونجه یک­ساله و ماشک گل خوشه­ای به ترتیب 43، 33 و 25 درصد نسبت به شاهد (حضور علف هرز در تمام طول فصل رشد ) وزن خشک مجموع علف­های هرز را کاهش دادند. بالاترین عملکرد دانه در تیمار گیاه پوششی یونجه یک­ساله و رقم آذرگل مشاهده شد. بالاترین درصد کنترل علف­هرز نیز در برهمکنش رقم آلستار و گیاه پوششی یونجه یک­ساله در تلفیق با یک­بار وجین دیده شد.
 
 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Effect of Living Mulch Application on Yield and Yield Components of Sunflower (Helianthus annuus L.) Cultivars and Weed Control

نویسندگان [English]

  • Sedighe Latify 1
  • Alireza Yousefi 2
  • Khalil Jamshidi 2
چکیده [English]

Abstract
To evaluate the effect of crop cultivars and living mulch on sunflower yield and yield component and weeds control an experiment was carried out as factorial based on a randomized complete block design with three replications in 2013. Factors were sunflower cultivars (Azargol, Allstar, Farokh) and weed control treatments (weed-free, weed-infestation and intercropping of Fagopyrum esculentum, Medicago scutellata, Vicia villosa as living mulch alone and in combination with one hand-weeding). The results showed that cover crop and weed interference induced significant reduction in the stem height, leaf area index, seed number per head, 100 seeds weight and seed yield of sunflower varieties. Among the traits of crop, leaf area index showed a higher sensitivity to weed interference and cover crops presence than the other traits. In the presence of F. esculentum, M. scutellataand V. villosa grain yield was reduced by 28, 16 and 28 %, respectively, compared to weed-free plot. Weed interference decreased yield of Azargol, Allstar and Farokh by 18, 22 and 33 %, respectively compared to weed-free plot. In the presence of F. esculentum, M. scutellataand V.villosa weed biomass was reduced by 43, 33 and 25 %, respectively, compared to weed infested check. The highest grain yield was obtained from interaction of M. scutellataas cover crop alone and Azargol cultivar. The lowest level of weed infestation was also obtained from interaction of V. villosa followed by one weedingand Azargol cultivar.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fagopyrum esculentum L
  • Living Mulch
  • Medicago scutellata L
  • Vicia villosa L
  • Weed Interference

مقدمه

گیاهان پوششی[1] به روش­های مختلف کشت بوم­ها را تحت تاثیر قرار می­دهند. آن­ها باعث حفاظت خاک از باد و فرسایش آب (بیتز و همکاران 2011)، جذب، بازتولید و توزیع مجدد مواد مغذی، به ویژه نیترات­ها (هوکر و همکاران 2008)، افزایش ماده آلی خاک (دینگ و همکاران 2006) کاهش آبشویی علف­کش­ها (پاتر و همکاران 2007)، فراهمی زیستگاهی برای حشرات مفید (تیلمن و همکاران 2004)، سرکوب علف­های هرز و گیاهان ناخواسته و اغلب منجر به عملکردی بالاتر در محصولات بعدی می­شوند (بلانکو-کنکی 2012). گیاهان پوششی می­توانند علف­های هرز و گیاهان ناخواسته را بواسطه رقابت برای نور، آب و مواد مغذی و یا انتشار مواد آللوپاتی از بافت­های گیاهی زنده و یا در حال تجزیه سرکوب کنند (بزیدنهوت 2012). بذور بسیاری از گونه­ها برای جوانه­زنی نیاز به دریافت نور دارند (پونز 1992 و میلبرگ و همکاران 1997). اشغال فضای باز بین ردیف­ها توسط مالچ زنده گیاهان پوششی هم کمیت و هم کیفیت نور را تغییر می­دهد و پیامد آن کاهش نور دریافتی در علف­های هرز و کاهش جوانه­زنی بذور فتوبلاست خواهد بود. در پژوهشی گزارش گردید که زیست توده علف­های هرز ذرت با کاربرد مالچ زنده لوبیا (Phaseolus vulgaris L.) به میزان 68 درصد کاهش یافت (کمال- مالدونادو 2001).در بررسی دیگری اعلام شد، مالچ زنده چاودار (Secale cereal L.) و کلزا (Brassica napus L.) به ترتیب 98 و 92 درصد زیست توده علف­های هرز را نسبت به تیمار شاهد کاهش دادند (کروید هاف 2008).تحقیقات زیادی نیز مبنی بر تاثیر گیاهان پوششی بر عملکرد گیاهان زراعی انجام شده است. آرمسین و همکاران (2005) طی آزمایشی شش ساله، اثر گیاهان پوششی را بر خصوصیات رشدی و عملکرد گیاه آباکا (Musa textilis Nee) مثبت گزارش کردند. برخی از تحقیقات (برگکویست و همکاران 2011 و کنکنن و اریکسون 2007) نیز عدم تأثیر گیاهان پوششی بر عملکرد محصولات زراعی مختلف را تایید نموده­اند. با این تعاریف موفقیت این نوع سیستم­ها تا حد زیادی بواسطه انتخاب گونه­های مناسب و طراحی یک راهبرد مدیریت بهینه تعیین می­شود. در این مطالعه اثر گندم سیاه(Fagopyrum esculentumL.) ، یونجه یک­ساله (Medicago scutellataL.) و ماشک گل خوشه­ای (Vicia villosa L.) به عنوان مالچ زنده مورد بررسی قرار گرفته است.

توانایی رقابتی گیاه زراعی در برابر علف­های هرز نیز یکی از تکنیک­های موثر در مدیریت علف­های هرز است. گونه­ای که قادر به حفظ کارائی و حداکثر مقدار فتوسنتز در دامنه وسیعی از شرایط مناسب و شرایط تنش­زا باشد، بالقوه رقابت کننده­ای برتر در زمان بروز تنش (زنده و غیر زنده) می­باشد (اورکات و نیلسن 2001). نکته­ای که باید به آن توجه داشت این است که مکانیسم­های پاسخ به تنش زنده (رقابت علف هرز) توسط گیاهان زراعی تقریبا مشابه پاسخ به تنش­های محیطی است (اورکات و نیلسن 2001) و در همه آن­ها یک مکانیسم اصلی مسئول پاسخ به تنش می­باشد. رقابت علف­های هرز بر رشد گیاه زراعی اثر می­گذارد و سطح برگ از خصوصیاتی است که بیشترین تاثیر را از رقابت می­پذیرد. بنابراین حتی در صورتی­که میزان فتوسنتز در واحد سطح برگ تغییر نکند، میزان رشد بدلیل کاهش میزان فتوسنتز در کل گیاه (که حاصل کاهش سطح برگ فتوسنتزکننده است) کاهش خواهد یافت (مانز 1984). نتایج آزمایشات گوکسوی و همکاران (2004) و کرم و همکاران (2007) نشان داد که شاخص سطح برگ آفتابگردان در شرایط تنش کاهش می­یابد. استفن و همکاران (2003) در ارزیابی تأثیر تداخل گاو پنبه (Abutilon theophrasti L.) بر رشد و نمو ژنوتیپ­های سورگوم دانه­ای اظهار داشتند که کاهش رشد و عملکرد ناشی از رقابت گاو پنبه، در هیبریدهای پابلند کمتر از سایر هیبریدها است. آن­ها این برتری را در شرایط رقابتی شدید به بالا بودن شاخص سطح برگ و میزان رشد نسبی در هیبریدهای پابلند نسبت دادند.

با توجه به موارد ذکر شده پژوهش حاضر با هدف مطالعه واکنش عملکرد و اجزای عملکرد سه رقم آفتابگردان روغنیدر حضور گیاهان پوششی در رقابت با علف­های هرز و همچنین انتخاب بهترین گونه مالچ زنده که تاثیر منفی کمتری بر عملکرد آفتابگردان داشته باشد اجرا شد.

 

مواد و روش­ها

این تحقیق در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان واقع در عرض شمالی َ41 و°36 و طول شرقی َ27 و °48 و ارتفاع 1620 متر از سطح دریا با میانگین بارش سالانه 298 میلی‌لیتر و متوسط دما 11 درجه سانتیگراد در سال زراعی 1392 به اجرا درآمد. بافت خاک مزرعه، لومی رسی، pH و ماده آلی خاک به ترتیب 28/8 و 18/1 درصد بود. در این تحقیق تأثیر رقم گیاه آفتابگردان و مدیریت بوم شناختی بر مهار علف­های هرز و عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک­های کامل تصادفی در 3 تکرار انجام شد. فاکتور اول نوع رقم آفتابگردان (فرخ، آلستار و آذرگل) و فاکتور دوم کنترل علف­های هرز (وجین در تمام فصل رشد به عنوان شاهد، حضور علف­هرز در تمام طول فصل رشد و کشت گیاهان پوششی گندم سیاه، یونجه یک­ساله، ماشک گل خوشه­ای به عنوان مالچ زنده به تنهایی و در تلفیق با یک­بار وجین) بود. در انتخاب ارقام سعی شد ارقامی که از لحاظ طول دوره رشدی و سطح برگ متفاوت هستند انتخاب شوند. به­طوری که رقم آذرگل رقمی متوسط رس، پا بلند و با شاخص سطح برگ بالا است. رقم آلستار به عنوان هیبرید زودرس، پا کوتاه با شاخص سطح برگ پایین و رقم فرخ هیبریدی زودرس، پا بلند با شاخص سطح برگ بالا است.

 بعد از عملیات آماده سازی زمین شامل شخم، دیسک و فارو، گیاهان پوششی گندم سیاه، ماشک و یونجه یک­ساله به صورت دستی و هم­زمان با گیاه زراعی در بین ردیف­های آفتابگردان و در داخل فارو و در دو خط به ترتیب با میزان بذر مصرفی 26، 29 و 18 کیلوگرم در هکتار در تاریخ 24 اردیبهشت کشت شدند. طول و عرض کرت­های آزمایشی به ترتیب 9 و 2 متر در نظر گرفته شد. فاصله بین دو ردیف 50 سانتی­متر و فاصله بوته روی ردیف 20 سانتی­متر در نظر گرفته شد. از هیچ کودی در مرحله کاشت و داشت استفاده نشد. آبیاری­ها با روش قطره­ای- نواری و بر اساس نیاز گیاه و شرایط جوی هر 5-4 روز یک­بار انجام شد. در تیمار شاهد (وجین در طول فصل رشد)، علف­های هرز در فواصل زمانی مختلف در صورت رویش به صورت دستی حذف شدند. در تیمارهایی که یک­بار وجین به عنوان تیمار کنترل تکمیلی در نظر گرفته شده بود، علف­های­هرز 27 روز پس از کاشت در یک مرحله حذف شدند و عملیات وجین به گونه­ای انجام گرفت که از صدمه به گیاهان پوششی اجتناب شد.

صفات اندازه گیری شده در این تحقیق شامل تعیین وزن خشک علف­های هرز و شاخص سطح برگ گیاهان پوششی و شاخص سطح برگ، ارتفاع و عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان بود. آلودگی مزرعه به صورت فلور طبیعی علف های هرز مورد بررسی قرار گرفت. نمونه برداری از علف‌های هرز با استفاده از کوادرات 5/0× 5/0 متر به صورت تصادفی و در مرحله رسیدگی آفتابگردان انجام شد. سطح برگ آفتابگردان در زمان گلدهی که حداکثر شاخص سطح برگ اتفاق می­افتد با استفاده از دستگاه اسکنر و با کمک نرم افزارآنالیز تصویری[2] به دست آمد. شاخص سطح برگ گیاهان پوششی نیز 66 روز بعد از کاشت اندازه­گیری شد. جهت محاسبه عملکرد دانه آفتابگردان با رعایت اثر حاشیه­ای، بوته­های آفتابگردان در سطحی معادل 2/1 متر مربع در تاریخ 19/6/92 برداشت و دانه­ها جداسازی و توزین شدند. تجزیه آماری داده‌ها نیز به وسیله نرم افزار SAS و مقایسه میانگین داده‌ها بر اساس آزمون چند دامنه­ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد صورت گرفت.

 

نتایج و بحث

شاخصسطحبرگگیاهانپوششی

تیمارهای رقم، کنترل علف­های هرز و اثر متقابل آن­ها بر شاخص سطح برگ گیاهانپوششی اختلاف معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد نشان دادند. بیشترین سطح برگ گیاه پوششی (6/2) در برهمکنش رقم آلستار و گیاه پوششی گندم سیاه + یک­بار وجین و کمترین آن (07/0) در رقم آلستار و گیاه پوششی ماشک گل خوشه­ای مشاهده شد که با دو رقم دیگر (آذرگل و فرخ) و گیاه پوششی ماشک گل خوشه­ای، ارقام (آلستار، آذرگل و فرخ) و گیاه پوششی ماشک گل خوشه­ای + یکبار وجین در یک گروه آماری قرار گرفته بودند (جدول1). شاخص سطح برگ پایین ماشک گل خوشه­ای می­تواند به دلیل تاخیر در جوانه زنی، عدم رشد رویشی مناسب و استقرار کمتر در کشت بهاره و ضعف در رقابت با علف­های هرز باشد.

نتایج نشان داد بدون در نظر گرفتن تیمارهای تلفیقی گیاهان پوششی با عملیات یک­بار وجین بیشترین سطح برگ گیاهان پوششی (7/1)، در حضور گیاه پوششی یونجه یک­ساله و رقم آلستار بود (جدول1).

شاخصسطحبرگ آفتابگردان

شاخص سطح برگ آفتابگردان تحت تاثیر نوعرقم قرار گرفت. در بین ویژگی­های فیزیولوژیک در گیاهان زراعی، شاخص سطح برگ در افزایش قدرت رقابت گیاهان زراعی مؤثر است و این صفت روی میزان نفوذ نور به کانوپی و دسترسی علف­های هرز به نور تأثیر می­گذارد (میرشکاری 1387). صفت مذکور به­طور معنی­داری تحت تاثیر تیمار کنترل علف­های هرز قرار گرفت.

اثر متقابل تیمار رقم آفتابگردان در کنترل علف هرز نیز بر صفت مذکور معنی­دار شد. بیشترین سطح برگ (3/4) به برهمکنش رقم آذرگل و وجین تمام فصل و کمترین آن (5/1) به تیمار رقم آلستار و تداخل تمام فصل علف­های هرز تعلق داشت (جدول 1). درصد کاهش سطح برگ با توجه به نوع رقم آفتابگردان به گیاه پوششی بستگی داشت، به گونه­ای که در مقایسه با تیمار شاهد (وجین تمام فصل) بیشترین درصد کاهش سطح برگ ارقام آذرگل و آلستار در حضور گیاه پوششی گندم سیاه و بیشترین درصد کاهش سطح برگ رقم فرخ در حضور یونجه یک­ساله بدست آمد. گونه­های گیاهی که مجاور یکدیگر رشد می­کنند از جمله علف هرز، گیاه پوششی و یا گیاه زراعی می­توانند به طور متقابل بر سر منابع با هم رقابت کنند. از آنجایی که گیاهان پوششی مذکور تا مرحله پیری حفظ شدند، رقابت گیاهان پوششی با آفتابگردان افت شاخص سطح برگ در آفتابگردان را درپی داشته است. تداخل علف­های هرز شاخص سطح برگ ارقام آذرگل، آلستار و فرخ را به ترتیب 20، 61 و 51 درصد نسبت به تیمار شاهد وجین تمام فصل کاهش دادند (جدول 1). نتایج آزمایش هال و همکاران (1992) بر روی ذرت نشان داد که رقابت علف­های هرز باعث کاهش شاخص سطح برگ گیاه مزبور شده است بررسی­های انجام شده نشان داد که علت کاهش شاخص سطح برگ ذرت در تداخل با علف­های هرز به دلیل تسریع در پیر شدن برگ­های ذرت در پی سایه­اندازی علف­های هرز بوده است. کوکس و همکاران (2006) نیز کاهش شاخص سطح برگ را در اثر تداخل علف­های هرز گزارش کرده­اند.

 

 

 

جدول 1- مقایسه میانگین صفات مورد بررسی ارقام آفتابگردان در تیمارهای کنترل علف هرز

آفتابگردان

 

گیاه پوششی

 

تیمارها

تعداد دانه پر در طبق

وزن صد دانه (گرم)

ارتفاع (سانتی متر)

شاخص سطح برگ

شاخص سطح برگ

 

 

 

 

 

 

آذرگل

9/1189 a

7/6 be

2/205 a

3/4 a

 

-

وجین تمام فصل

936 df

1/6 ef

6/187 d

4/3 bc

 

-

عدم وجین

8/909 dh

6/6 be

7/192 bd

7/1 gh

 

4/1 cd

گندم سیاه

1/893 dh

6/7 a

7/191 cd

2/2 fh

 

4/1 cd

یونجه یکساله

2/1086 ac

3/6 df

7/197 ad

7/2 df

 

1/0 e

ماشک

3/979 be

6/6 be

6/202 ab

8/3 ab

 

6/1 bd

گندم سیاه + یک­بار وجین

4/1113 a

5/6 ce

6/198 ac

9/3 ab

 

8/1 bc

یونجه یکساله + یک­بار وجین

1/1083 ac

8/6 bd

7/196 ad

3 ce

 

5/0 e

ماشک + یک­بار وجین

 

 

 

 

 

 

آلستار

987 bd

1/7 ab

2/165 eh

9/3 ab

 

-

وجین تمام فصل

7/792 h

1/6 ef

1/160 fh

5/1 h

 

-

عدم وجین

4/861 eh

4/6 ce

166 eh

6/1 h

 

6/1 bd

گندم سیاه

4/934 df

2/6 ef

5/171 e

4/2 eg

 

7/1 bd

یونجه یکساله

5/807 gh

5/5 gh

9/157 gi

1/2 fh

 

07/0 e

ماشک

2/856 fh

2/6 ef

3/167 eg

1/2 fh

 

6/2 a

گندم سیاه + یک­بار وجین

6/1094 ab

4/6 ce

171 e

4/2 eg

 

1/2 ab

یونجه یکساله + یک­بار وجین

3/973 cf

9/6 bc

3/158 gi

2 fh

 

4/0 e

ماشک + یک­بار وجین

 

 

 

 

 

 

فرخ

7/1163 a

5/6 ce

5/161 eh

3/3 bd

 

-

وجین تمام فصل

2/923 dg

1/5 h

156 hi

6/1 h

 

-

عدم وجین

9/918 dg

5/5 gh

5/164 eh

8/1 gh

 

2/1 d

گندم سیاه

2/962 df

5/5 gh

9/147 i

6/1 h

 

3/1 cd

یونجه یکساله

854 fh

2/5 gh

5/156 gi

1/2 fh

 

4/0 e

ماشک

1/962 df

3/6 df

5/170 ef

2/2 fh

 

1/2 ab

گندم سیاه + یک­بار وجین

3/1152 a

2/6 ef

158 gi

6/2 df

 

6/1 bd

یونجه یکساله + یک­بار وجین

4/990 bd

8/5 fg

2/160 fh

2/2 fh

 

3/0 e

ماشک + یک­بار وجین

میانگین­های دارای حداقل یک حرف مشترکدر هر ستون بر اساس آزمون دانکن (05/0=α)، اختلاف معنی­داری با هم ندارند

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ارتفاع آفتابگردان

بین ارقام مختلف آفتابگردان از لحاظ ارتفاع ساقه اختلاف معنی­داری مشاهده شد. گیاهان قدبلند در جذب نور موفق­تر هستند و بنابراین تهاجمی­تر می­باشند. این اختلاف در بین ارقام تا حدی به دلیل رقابت برای نور است (بلک شاو 1994). صفت مذکور به­طور معنی­داری تحت تاثیر تیمار کنترل علف هرز و نیز برهمکنش تیمار رقم آفتابگردان و کنترل علف هرز قرار گرفت. بیشترین ارتفاع (2/205 سانتی­متر) به برهمکنش رقم آذرگل و وجین تمام فصل و کمترین آن (9/147 سانتی­متر) به تیمار رقم فرخ و گیاه پوششی یونجه یک­ساله تعلق داشت (جدول 1). درصد کاهش ارتفاع با توجه به نوع رقم آفتابگردان به گیاه پوششی بستگی داشت به طوری­که در مقایسه با تیمار شاهد (وجین تمام فصل)، بیشترین درصد کاهش ارتفاع ارقام آذرگل و فرخ در حضور گیاه پوششی یونجه یک­ساله و بیشترین درصد کاهش ارتفاع رقم آلستار نیز در حضور گیاه پوششی ماشک گل خوشه­ای بدست آمد (جدول 1).  تداخل علف­های هرز ارتفاع ارقام آذرگل، آلستار و فرخ را به ترتیب 8، 3 و 3 درصد نسبت به تیمار شاهد وجین تمام فصل کاهش دادند. که این اختلافات بسیار جزئی می­باشند. در منابع، گزارش­های متناقضی در رابطه با اثر رقابت علف­های هرز بر ارتفاع گیاهان زراعی وجود دارد .شارتلف و کوبل (1985) کاهش ارتفاع سویا را در رقابت با علف­های هرز گزارش کردند در صورتی که اتیون و همکاران (1976) اختلاف ارتفاعی را برای سویا در حضور و عدم حضور علف­های هرز مشاهده نکردند. شارتلف و کوبل (1985) معتقدند که شدت رقابت می­تواند در تعیین افزایش یا کاهش ارتفاع سویا موثر باشد به نحوی که رقابت شدید باعث افزایش ارتفاع و رقابت سبک­تر باعث کاهش ارتفاع سویا می­شود. در اینجا این­طور می­توان استنباط کرد که احتمالا به دلیل عدم وجود رقابت شدید، تغییرات بارزی در ارتفاع ارقام مذکور در تداخل با علف­های هرز و یا در حضور گیاهان پوششی مشاهده نشده است.

تعداددانه پردرطبق و وزنصددانه

تیمارهای رقم، کنترل علف­های هرز و اثر متقابل آن­ها بر تعداد دانه پر در طبق و وزن صد دانه اختلاف معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد نشان دادند. اثر برهمکنش رقم آفتابگردان و کنترل علف هرز نشان داد که رقم آذر گل و اعمال کنترل علف هرز بوسیله وجین تمام فصل، بیشترین(1190) و رقم آلستار و تداخل تمام فصل علف­های هرز، کمترین (792) تعداد دانه در طبق را داشت. رقم آذرگل و گیاه پوششی یونجه بیشترین(6/7 گرم) و رقم فرخ و تداخل تمام فصل علف­های هرز کمترین (1/5 گرم) وزن صد دانه را داشت (جدول 1). زمانی که از گیاهان پوششی بدون تلفیق با یک­بار وجین استفاده شد اختلاف معنی­داری را با شاهد (وجین تمام فصل) در حضور ارقام مختلف آفتابگردان نشان دادند به گونه­ای که بیشترین درصد کاهش تعداد دانه در طبق ارقام آلستار و فرخ در حضور ماشک گل خوشه­ای و بیشترین درصد کاهش تعداد دانه در طبق رقم آذرگل در حضور یونجه یک­ساله بدست آمد. همچنین بیشترین درصد کاهش وزن صد دانه ارقام آلستار، آذرگل و فرخ، در حضور گیاه پوششی ماشک گل خوشه­ای بدست آمد. تحت تاثیر تداخل علف­های هرز، تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه ارقام آذرگل، آلستار و فرخ به طور مشابه نسبت به تیمار شاهد وجین تمام فصل کاهش داشتند. اما کاهش وزن صد دانه در رقم آذرگل در تداخل با علف­های هرز کمتر بود (جدول 1). وقتی دو یا چند گیاه باهم همپوشانی دارند، به طور معمول به درجات مختلفی با یکدیگر برای منابع زیست محیطی به رقابت می­پردازند (زیمدال 2004). در مطالعه حاضر، گیاهان پوششی و علف­های هرز با تاثیر بر جذب و قابلیت دسترسی به منابع بر سرعت فتوسنتز و تخصیص کربن گیاه اصلی تاثیر گذاشته موجب کاهش فتوسنتز در برگ­ها و کاهش سرعت انتقال مواد به دانه­ها و در نتیجه موجب کاهش وزن صد دانه شدند. با کاهش شاخص سطح برگ آفتابگردان و به تبع آن کاهش تولید ماده خشک تولید شده در اثر تداخل با علف­های هرز و گیاهان پوششی، اجزای عملکرد و عملکرد نیز تحت تأثیر قرارخواهند گرفت. در آزمایش تولنار و همکاران (1994) نیز رقابت علف­های هرز، شاخص سطح برگ ذرت را در مرحله کاکل دهی 15 درصد کاهش داد و موجب افت تعداد دانه در بلال و وزن دانه شد.

عملکرد دانه آفتابگردان

تاثیر تیمار رقم آفتابگردان و کنترل علف هرز بر عملکرد دانه آفتابگردان در سطح احتمال پنج درصد معنی­دار بود، ولی برهمکنش رقم و کنترل علف هرز بر عملکرد معنی­دار نشد. بالاترین میزان عملکرد دانه (7463 کیلوگرم در هکتار) در رقم آذرگل بدست آمد (شکل 1). همچنین عملکرد دانه با بهبود کنترل علف­های هرز افزایش داشت و بیشترین عملکرد دانه (7947 کیلوگرم در هکتار) از شاهد وجین تمام فصل بدست آمد. عملکرد دانه آفتابگردان در حضور گیاهان پوششی گندم سیاه، یونجه یک­ساله و ماشک به ترتیب 28، 16 و 28 درصد نسبت به شاهد وجین تمام فصل کاهش یافت (شکل 2). تداخل علف­های هرز نیز عملکرد دانه ارقام آذرگل، آلستار و فرخ را به ترتیب 18، 22 و 33 درصد نسبت به شاهد وجین تمام فصل کاهش داد. بعد از تیمار رقم آذرگل و وجین تمام فصل، تیمارهای ترکیبی گیاه پوششی یونجه یک­ساله و رقم آذرگل، بیشترین عملکرد دانه (7955 کیلوگرم در هکتار) را داشت .

 

 

شکل 1- عملکرد دانه در ارقام مختلف آفتابگردان

 

شکل 2- اثر اعمال کنترل علف­های هرز بر عملکرد دانه آفتابگردان

 

 

کاهش عملکرد آفتابگردان در حضور ماشک گل خوشه­ای با توجه به شاخص سطح برگ پایین آن و کنترل ضعیف علف­های هرز دور از انتظار نبود. کاهش عملکرد در حضور یونجه یک­ساله و خصوصا گندم سیاه نیز موید رقابت گیاهان پوششی در کشت همزمان با آفتابگردان است. مالچ زنده ممکن است برای مواد مغذی و آب با محصول اصلی رقابت کنند (اکتنکمپ و موماو 1989) که این مسئله می­تواند عملکرد را کاهش دهد. کندل و همکارانش (1997) نیز به این نتیجه رسیدند که کشت همزمان آفتابگردان با گیاه همراه از جمله یونجه یکساله به کاهش تعداد و اندازه طبق و نیز عملکرد بذر آفتابگردان منجر خواهد شد. در همین راستا، جیرنیما و همکاران (1998) کاهش 13 تا 18درصد در عملکرد دانه ذرت را وقتی که با لگوم­ها به صورت مخلوط کشت شده بود نشان داد. دی هان و همکاران (1997) یونجه سخت (Medicago polymorpha L.) و یونجه حلزونی (Medicago scutellata (L.) Mill.) را به عنوان مالچ زنده در کشت هم­زمان با ذرت مورد استفاده قرار دادند و متوجه شدند که با وجود سرکوب علف­های هرز، ذرت و یونجه به شدت بر سر منابع به رقابت پرداختند و مالچ زنده به­طور قابل توجهی عملکرد دانه ذرت را کاهش داد.

در مجموع در بین صفات اندازه گیری شده، ارتفاع آفتابگردان ثبات بیشتری در شرایط تداخل با علف­های هرز و گیاهان پوششی داشت. در این میان کاهش شاخص سطح برگ آفتابگردان در اثر رقابت با علف­های هرز و گیاهان پوششی می­تواند از دلایل کاهش عملکرد نهایی گیاه محسوب شود. شاخص سطح برگ، ابزار مناسبی برای بررسی توان تولید گیاه و قابلیت استفاده از نور می­باشد و عملکرد دانه­ی آفتابگردان با کاهش شاخص سطح برگ در اثر رقابت بین گونه­ای کاهش می­یابد. بعضی ازمحققین گزارش کردند که بین عملکرد دانه و حداکثر شاخص سطح برگ همبستگی مثبت و معنی­داری وجود دارد (کلارک و سیمپسون 1978 و تورلینگ 1974). از آنجا که برگ­ها اندام اصلی فتوسنتز کننده در گیاه می­باشند، لذا کاهش شاخص سطح برگ در اثر تنش سبب عدم ایجاد منبع فیزیولوژیکی کافی جهت استفاده از نور دریافتی و تامین اسیمیلات­های لازم برای پر کردن دانه و در نتیجه کاهش عملکرد می­گردد (سرمدنیا و کوچکی 1373).

وزن خشک علف­های هرز

تیمارهای رقم، کنترل علف­های هرز و اثر متقابل آن­ها بر وزن خشک علف­های هرز اختلاف معنی­داری در سطح احتمال پنج درصد نشان دادند. بیشترینمقدار وزن خشک (9/190 گرم در متر مربع) به برهمکنش رقم فرخ و تداخل تمام فصل و کمترین آن (7/5 گرم در متر مربع) به تیمار رقم آذرگل و گیاه پوششی ماشک گل خوشه­ای + یک­بار وجین تعلق داشت و با تیمارهای رقم آذرگل و دو گیاه پوششی دیگر (یونجه یک­ساله و گندم سیاه) + یک­بار وجین، رقم فرخ و گیاهان پوششی + یک­بار وجین، رقم آلستار و گیاهان پوششی + یکبار وجین در گروه آماری مشابهی قرار گرفتند (شکل 3). اعمال کلیه تیمارها در یک نگاه کلی بر کاهش وزن خشک علف­های هرز تاثیر مثبتی داشته است لیکن در تیمارهایی که همراه با یک بار وجین بودند، این کاهش بسیار چشمگیرتر بود. این امر در نتیجه ایجاد تغییرات شدید ناشی از عملیات وجین بر کنترل جمعیت علف­های هرز و تاثیر مستقیم آن بر کاهش وزن خشک علف­های هرز بوده است. با عملیات وجین، گیاهان پوششی به سرعت جزء غالب سیستم شده و با تشدید محدودیت نوری توسط گیاه پوششی و گیاه زراعی و با تغییر در نسبت نور قرمز به قرمز دور به کنترل علف­های هرز در درون سیستم کشت کمک می­کند.

 

 

 

شکل 3- وزن خشک علف­های هرز در تیمارهای کنترل علف هرز برای ارقام آفتابگردان

 

 

نتایج نشان داد بدون در نظر گرفتن تیمارهای تلفیقی گیاهان پوششی با عملیات یک­بار وجین بیشترین درصد کاهش وزن خشک علف­های هرز (71 درصد)، در حضور گیاه پوششی گندم سیاه و رقم آذرگل بود (شکل 3). گندم سیاه به عنوان یک گیاه پوششی، با توجه به قدرت رشد سریع که منجر به استقرار سریع تاج پوشش می­شود با رقابت برای نور و تداخل با رشد علف­های هرز می­تواند رشد ونمو علف­های هرز را کاهش دهد (آپلینگر و همکاران 1989). وجود ترکیبات آللوپاتیک در گیاهان پوششی نیز می­تواند این شرایط را فراهم نماید. ترکیبات آللوپاتیک در گندم سیاه ممکن است جوانه­زنی و رشد محصولات بذر ریز مانند کاهو، شاهی، هویج و پیاز را مهار کند (کاتو- ناگوچی و همکاران 2007).

 

نتیجه گیری کلی

نتایج این تحقیق نشان داد که رقم آذرگل به دلیل تولید سطح برگ بالا و ارتفاع بیشتر در شرایط رقابت با علف هرز، سایه­اندازی بیشتری بر علف­های هرز داشت که نتیجه آن کاهش وزن خشک علف­های هرز بود. بالاترین میزان عملکرد دانه نیز متعلق به رقم آذرگل بود. گندم سیاه در کاهش وزن خشک علف­های هرز نسبت به یونجه یک­ساله و ماشک گل خوشه­ای برتر بود. گندم سیاه در ایجاد کنوپی سریع­تر از علف­های هرز و گیاه زراعی عمل کرد و با داشتن شاخص سطح برگ بالا در رقابت برای جذب نور از گیاهان مجاور پیشی گرفته و بواسطه سایه اندازی و خواص آللوپاتیک از رشد علف­های هرز جلوگیری نمود.

در مجموع کشت هم­زمان آفتابگردان با گیاهان پوششی به کاهش شاخص سطح برگ، ارتفاع، تعداد دانه پر در طبق، وزن صد دانه و نیز عملکرد دانه آفتابگردان منجر شد. گیاهان پوششی همانند علف­های هرز با آفتابگردان رقابت کرده با تخلیه رطوبت و مواد مغذی منجر به افت صفات مذکور در آفتابگردان شد، اما این درصد کاهش ناچیز بوده و با شناسایی و به حداقل رساندن تعاملات منفی بین مالچ زنده و گیاه اصلی و در نظر گرفتن مزایای اثبات شده و برتری­های زیست محیطی آن­ها می­توانند مورد استفاده قرار گیرند. در بین گیاهان پوششی تاثیر گیاه پوششی یونجه یک­ساله بر کاهش رشد و نمو علف­های هرز قابل تامل است و با وجود اثرات رقابتی پایین در عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان می­تواند به عنوان یک گزینه مناسب در سیستم­های کشت بین ردیف در مزارع آفتابگردان مورد استفاده قرار گیرد. همچنین در دراز مدت با کم شدن بانک بذر علف­های هرز می­توان با اعمال تراکم­های کمتر گیاهان پوششی این کاهش عملکرد را جبران نمود.

 

 



-1Cover Crops

-2GSA Image Analyser

منابع مورد استفاده
سرمدنیا غ و کوچکی ع، 1373. فیزیولوژی گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد.
میرشکاری ب، 1387. تأثیرپذیری برخی از صفات فیزیولوژیک آفتابگردان در تداخل با تاج خروس. یافته­های نوین کشاورزی، 7(3): 297-312.
Armecin RB, Seco MHP, Caintic PS and Milleza EJM, 2005. Effect of leguminous cover crops on the growth and yield of abaca (Musa texilis Nee.). Industrial Crops and Products, 21: 317-323.
Baets SDE, Poesen JJ, Meersmans JJ and Serlet LL, 2011. Cover crops and their erosion-reducing effects during concentrated flow erosion. Catena, 85: 237-244.
Bergkvist G, Stenberg M, Wetterlind J, Bath B and Elfstrand S, 2011. Clover cover crops under-sown in winter wheat increase yield of subsequent spring barley-Effect of N dose and companion grass. Field Crops Research, 120: 292-298.
Bezuidenhout SR, Reinhardt CF and Whitwell MI, 2012. Cover crops of oats, stooling rye and three annual ryegrass cultivars influence maize and Cyperus esculentus growth. Weed Research, 52: 153-160.
Blackshaw RE, 1994. Differential competitive ability of winter wheat cultivars against downy brome. Agronomy Journal, 86: 649-654.
Blanco-Canqui HH, Claassen MM and Presley DR, 2012. Summer cover crops fix nitrogen, increase crop yield, and improve soil-crop relationships. Agronomy Journal, 104: 137-147.
Caamal-Maldonado JA, Jimenez-Osornio JJ, Torres-Barragan A and Anaya AL, 2001. The use of allelopathic legume cover and mulch species for weed control in cropping systems. Agronomy Journal, 93: 27-36.
Clarke JM and Simpson GM, 1978. Growth analysis of Brassica napus cv. Tower. Canadian Journal of Plant Science, 58: 587-595.
Cox JW, Hahn RR and Stachowski JP, 2006. Time of weed removal with glyphosate affects corn growth and yield components. Agronomy Journal, 98: 349-353.
De Haan RL, Sheaffer CC and Barnes DK, 1997. Effect of annual medic smother plants on weed control and yield in corn. Agronomy Journal, 89: 813-821.
Ding GW, Liu X, Herbert SS, Novak JJ, Amarasiriwardena DD and Xing BS, 2006. Effect of cover crop management on soil organic matter. Geoderma, 130: 229-239.
Eaton BJ, Russ OG and Feltner KC, 1976. Competition of velvetleaf, prickly side and Venice mallow in soybean. Weed Science, 24: 224-228.
Echtenkamp GW and Moomaw RS, 1989. No-till corn production in a living mulch system. Weed Technology, 3: 261-266.
Goksoy AT, Demir AO, Turan ZM and Dagustu N, 2004. Responses of sunflower to full and limited irrigation at different growth stages. Field Crops Research, 87: 167-178.
Hooker KV, Coxon CE, Hackett RR, Kirwan LE, O’Keeffe EE and Richards KG, 2008. Evaluation of cover crop and reduced cultivation for reducing nitrate leaching in Ireland. Journal of Environmental Quality, 37: 138-145.
Hall MR, Swanton CJ and Anderson GW, 1992. The critical period of weed control in grain corn (Zea mays). Weed Science, 40: 441-447.
Jeranyama P, Hesterman OB and Sheaffer CC, 1998. Medic planting date effect on dry matter and nitrogen accumulation when clear-seed or intercropped with corn. Agronomy Journal, 90: 601-606.
Karam F, Masaad R, Sfeir T, Mounzer O and Rouphael Y, 2007. Evapotranspiration and seed yield of field grown soybean under deficit irrigation conditions. Agricultural Water Management, 75: 226-244.
Kato-Noguchi H, Sugimoto H and Yamada M, 2007. Buckwheat seedlings may inhibit other plant growth by allelopathic substances. Environmental Control in Biology, 45: 27-32.
Kruidhof H, Bastiaans ML and Kropff MJ, 2008. Ecological weed management by cover cropping: effects on weed growth in autumn and weed establishment in spring. Weed Research, 48: 492–502.
Kandel HJ,
Schneiter AA and Johnson BL, 1997. Intercropping legumes into sunflower at different growth stages. Crop Science, 37: 1532-1537.
Kankanen H and Eriksson C, 2007. Effects of undersown crops on soil mineral N and grain yield of spring barley. European Journal of Agronomy, 27: 25-34.
Milberg P, 1997. Weed seed germination after short-term light exposure: germination rate, photon fluence response and interaction with  nitrate. Weed Research, 37: 157-164.
Munns R and Passioura JB, 1984. Effect of prolonged exposure to NaCl on the osmstic pressure of leaf xylem sap from intact, transpiring barley plants. Australian Journal Plant Physiology, 11:497-507.
Oplinger ES, Oelke EA, Brinkman MA and Kelling KA, 1989. Buckwheat. Chapter 4 in Oplinger ES and Oelke EA (eds). Alternative Field Crops Manual. University of Wisconsin Cooperative and Extension Services, Madison, WI.
Orcutt DM, Nilsen ET, 2001. The physiology of plants under stress. soil and biotic factors. Virginia Polytechnic Institute and State University, 684 p.
Pons TL, 1992. Seed responses to light. p. 259-284. In: Fenner M (ed) Seeds. The ecology of regeneration in plant communities. CAB international, Wallingford, UK.
Potter TL, Bosch DD, Joo HH, Schaffer BB and Muñoz-Carpena RR, 2007. Summer cover crops reduce atrazine leaching to shallow groundwater in Southern Florida. Journal of Environmental Quality, 36: 1301-1309.
Shurtleff JL and Coble HD, 1985. Interference of certain broadleaf weed species in soybeans (Glycine max). Weed Science, 33: 654-657.
Stephen ST, Mason C, Martin AR, Mortensen DA and Spotanski JJ, 2003. Velvetleaf interference effects on yield and growth of grain sorghum. Agronomy Journal, 95: 1602-1607.
Thurling N, 1974. Morphological determinants of yield in rapeseed (Brassica compestris & B. napus). I. Growth and morphological characters. Australian Journal of Agricultural Research, 25: 697-710.
Tillman GG, Schomberg HH, Phatak SS, Mullinix BB, Lachnicht SS, Timper PP and Olson DD, 2004. Influence of cover crops on insect pests and predators in conservation tillage cotton. Journal of Economic Entomology, 97: 1217-1232.
Tollenaar M, Dibo AA, Aguilera A, Weise SF and Swanton CJ, 1994. Effect of crop density on weed interference in maize. Agronomy Journal, 86: 591-595.
Zimdahl RL, 2004. Weed-Crop Competition. A Review, Second Edition, Blackwell publishing, IOWA, USA.