Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
Keywords
مقدمه
بخش کشاورزی از جمله فعالیتهای توأم با ریسک و نبود اطمینان است. گریز از ریسک در بخش کشاورزی اجتنابناپذیر است اما قابل مدیریت. یکی از ابزارهای مدیریت ریسک در بخش کشاورزی، بیمه محصولات کشاورزی است. بیمه محصولات کشاورزی ساز و کاری برای مشارکت در ریسک است که در عمل موجب انتقال ریسک از بیمه گذاران به موسسات بیمهکننده دولتی یا خصوصی میشود (ترکمانی و وزیرزاده 1386). بیمه کشاورزی فرآیند اقتصادی دو سویهای است که طی آن قراردادی به منظور جبران خسارت احتمالی و با هدف نیل به امنیت غذایی فیمابین بهرهبردار بخش کشاورزی (حقیقی و حقوقی) و موسسات بیمه کشاورزی منعقد میشود (صندوق بیمه کشاورزی 1391).
از نظر تاریخی، از زمانی که کشاورزان در جوامعی که با هم ریسک مشترک داشتند متحد شدند تا از درآمد محصولات خود محافظت کرده و از زیانهای ناشی از خسارات تگرگ در امان بمانند، بیمه کشاورزی رشد کرد. محدوده و پوشش بیمه کشاورزی، مرحله به مرحله گسترش یافته است و در سالهای اخیر ساز و کارهای گوناگونی برای مقابله با مشکلات بیمه سنتی کشاورزی از قبیل مخاطرات اخلاقی و انتخاب ناسازگار ایجاد شده است. یکی از این ساز و کارها استفاده از بیمههای شاخص محور[1] است. بیمههای شاخص محور در واقع رویکردهای کم هزینهتری برای عرضه محصولات زراعی هستند که مشکلات مربوط به بیمه چند خطره محصولات زراعی از جمله مخاطرات اخلاقی و هزینههای اجرایی را کاهش میدهند. در محصولات بیمهای شاخص محور، پرداخت غرامت بر اساس معیارهای عملکرد مزرعه صورت نمیگیرد بلکه مبتنی بر عملکردهای منطقهای و یا برخی شاخصهای آب و هوایی قابل مشاهده همانند درجه حرارت یا بارندگی میباشند. در این محصول بیمهای، حمایت صورت گرفته از کشاورزان بر این اصل استوار است که شاخص انتخاب شده مثلا میزان بارندگی، همبستگی زیادی با خسارتهای وارده بر تولید دارد رجدا (2001).
قرارداد بیمه شاخص آب و هوایی با هر کشاورز به صورت جداگانه منعقد میشود و غرامت به کشاورز در صورتی پرداخت میشود که شاخص مد نظر مثلا میزان بارندگی به یک حد آستانهای تعیین شده برسد. شاخصها بر اساس رابطه همبستگی پدیده های آب و هوایی و میزان عملکرد محصول با توجه به دادهها و سوابق تاریخی مزارع ساخته میشود (افراسیابی و همکاران 1391). اسکیز (2006) نشان داده است که بیمه شاخص آب و هوایی یک وسیله انتقال ریسک برای تولیدات کشاورزی در کشورهای با درآمد پایین بوده و یک نیاز اصلی و عامل مؤثر و مکانیسم کارا برای انتقال ریسک حوادث طبیعی بوده و باعث افزایش درآمد کشاورزان است. افزایش عملکرد محصول و کاهش خسارت ناشی از پدیدههای طبیعی از جمله عواملی است که در بیمه شاخص آب و هوایی مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد. در نتیجه علیرغم اهمیت انکارناپذیر بخش کشاورزی و تنوع آب و هوایی موجود و مخاطرات جدی طبیعی از یک سو و از سوی دیگر کثرت کشاورزان گندمکار و بهرهبرداران خرده پا و متوسط باشرایط فقر و آسیب پذیری بالا، ضرورت وجود نظام بیمه شاخص آب و هوایی را اجتناب ناپذیر میسازد. ضمن اینکه کاهش مشکل مخاطرات اخلاقی وهزینههای اداری آن، از جمله نکات قابل توجه و جالب بیمه شاخص آب و هوایی است.
گستردهترین سطح استفاده از بیمه شاخص آب و هوایی در نیمه دهه 1990 در ایالات متحده امریکا و کانادا و از طریق برنامه تضمین غرامت ناشی از حوادث فاجعهبار طبیعی بوده است (دوراندیش و نیکوکار 1387). در حال حاضر در جهان بیمه تولید محصولات کشاورزی به دو صورت اجرا میشود: الف)- بیمههای سنتی که بر اساس عملکرد انفرادی افراد طراحی و اجرا میشود و ب)- بیمههای مدرن که بر اساس شاخص در منطقه صورت میگیرد. در حال حاضر در ایران بیمه شاخص آب و هوایی وجود ندارد و بیمه سنتی عملکرد اجرا میشود که خطرات قهری و طبیعی تحت پوشش شامل سیل، تگرگ، سرمازدگی و خشکسالی و غیره است. هدف بیمه سنتی کاهش زیان و یا ریسک با استفاده از حق بیمههای اندک پرداختی از سوی بیمهگذاران در مقیاس وسیع است، به نحوی که زیان در بین اعضای گروه تقسیم میشود. در این نوع از بیمه معمولا بیمهگذار مبلغی را به عنوان حق بیمه در اختیار صندوق جبران خسارت قرار میدهد که این صندوق توسط بیمهگر مدیریت شده و از موجودی آن برای جبران خسارت بیمهگذار استفاده میشود (علائی و رشیدی 1387). در رویکردهای سنتی بیمه، ارزیابی ریسک افراد، از مسایل اصلی به حساب میآید، اما چنین اقدامی به دلیل مشکلات اجرایی (خصوصا در بیمه کشاورزی و پوشش کل مزرعه) فرآیندی پر هزینه است. دو مشکل اصلی استفاده از بیمه سنتی وجود ریسک انتخاب نامتناسب و ریسک مخاطرات اخلاقی است. ریسک انتخاب نامتناسب، زمانی حادث میشود که اطلاعات بیمهگزاران از ریسکهای موجود در مورد بیمه، بیش از اطلاعات بیمهگر است. این امر منجر به شرکت بیمهگزاران پر ریسک و عدم شرکت بیمهگزاران کم ریسک میشود (علایی و رشیدی 1387). اما بیمه شاخص آب و هوایی تا حد زیادی این دو مشکل بیمه سنتی را مرتفع میسازد، زیرا نیازی به اطلاعات انفرادی کشاورزان نداشته و این امر از یک طرف منجر به کاهش مخاطرات اخلاقی شده و از طرف دیگر باعث کاهش هزینههای اجرایی بیمه میگردد، البته این مسئله باعث کاهش حق بیمه پرداختی کشاورزان نیز میگردد.
طراحی و نحوه استفاده از بیمه بارندگی به عنوان ابزار سیاست کشارزی توسط استوپا و هس (2003)، مورد بحث قرار گرفته وآنها به صورت مطالعه موردی شاخص بارندگی در مراکش را مورد تحلیل قرار دادند. (گینه و همکاران 2005)، وضعیت بازار بیمه شاخص بارندگی در هند را مورد بررسی قرار داده و نشان دادند که در این نوع بازار باید پرداخت بیمه براساس اندازهگیریهای بارش محلی (جدول توزیع پایوت) در فصل کشاورزی انجام شود. (کارویه و همکاران 2006)، بیمه شاخص آب و هوا را برای کشورهای افریقایی بر اساس سه شاخص بارش، دما و درجه دمای روزانه ارائه دادند، آنها با توجه به اینکه ریسک آب و هوا یکی از مهمترین ریسکها در کشاورزی میباشد، بیمه شاخص آب و هوا را به عنوان یکی از کارآمدترین طرحها معرفی مینمایند. (سانیکوا و همکاران 2007)، کارایی و بازدهی بیمه عملکرد و بیمه شاخص آب و هوایی را در مدیریت ریسکهای آب و هوایی مناطق جلگهای کشاورزی روسیه در بین سالهای2000-1979 مورد ارزیابی قرار دادند. لیبلوس و کواریون (2010)، بیمه کشاورزی بر اساس شاخصهای هواشناسی و تأثیر شاخصهای هواشناسی را در درآمد و بازده کشاورزی به خصوص در کشورهای کم درآمد همچون افریقای جنوبی و ویتنام مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاکی از این است که استفاده از شاخصهای مناسب و مکانیسم رشد محصول، روش مناسبی در طراحی سیاستهای بیمه کشاورزی است. (حیاتی و همکاران 1389)، اقدام به بررسی عوامل موثر بر پذیرش بیمه دام روستایی در شهرستان سلماس با استفاده از الگوی لاجیت نمودند. نصیری (1390)، عوامل موثر بر مشارکت کشاورزان چغندرکار در طرح پیشنهادی بیمه عملکرد منطقهای در شهرستان خوی را از طریق الگوی لاجیت مورد بررسی قرار داد. ترکمانی و موسوی (1390)، اثرات بیمه محصولات زراعی بر کارایی تولید و مدیریت ریسک کشاورزان استان فارس را مورد بررسی قرار دادند. (عزیزنصیری و همکاران 1391)، در مطالعهای اقدام به تعیین حق بیمه شاخصهای آب و هوایی محصولات کشاورزی برای محصول گندم مراغه نمودند.
گندم گیاهی است که در سطح وسیعی از زمینهای کشاورزی دنیا و ایران کشت میشود. با توجه به اهمیت استراتژیک گندم و اینکه تولید آن بیش از همه به آب و هوا و شرایط اقلیمی بستگی دارد، این محصول در این مطالعه مدنظر قرار گرفته است. منطقه مورد مطالعه نیز شهرستان اهر میباشد که یکی از قطبهای اصلی تولید گندم دیم در استان آذربایجان شرقی است. این شهرستان با 23700 هکتار سطح زیر کشت، 39/5 درصد از سطح اراضی گندم دیم استان را دارا بوده و از لحاظ تولید گندم در استان بعد از شهرستانهای میانه و مرند در رتبه سوم قرار دارد. به علت وابستگی شدید تولید گندم در مناطق دیم به میزان و پراکنش بارندگی، میزان عملکرد در سالهای مختلف از فرم خاصی تبعیت نکرده و بیشتر تابعی از بارندگی بوده است که این مسأله اهمیت ویژه بیمه شاخص بارندگی و دما را در منطقه نشان میدهد (مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان اهر 1390).
هدف از این مطالعه معرفی بیمه شاخص آب و هوایی و بررسی عوامل موثر بر تمایل به مشارکت گندمکاران در طرح پیشنهادی بیمه شاخص آب و هوایی در شهرستان اهر میباشد. همچنین در ادامه، میزان حق بیمهای که گندمکاران تمایل به پرداخت کشاورزان جهت شرکت در طرح بیمه پیشنهادی شاخص آب و هوایی دارند، محاسبه میشود.
مواد و روشها
در مطالعه حاضر وضعیت مشارکت گندمکاران اهر در طرح بیمه پیشنهادی شاخص آب و هوایی به دو صورت تمایل یا عدم تمایل به مشارکت در نظر گرفته میشود، لذا متغیر وابسته تحقیق به صورت کیفی دوگانه خواهد بود. در چنین مواقعی میتوان از الگوی اقتصادسنجی لاجیت یا پروبیت استفاده نمود. الگوی لاجیت از تابع توزیع تجمعی لوجستیک و الگوی پروبیت از تابع توزیع تجمعی نرمال برای انتقال مقادیر پیشبینی شده توسط الگوی رگرسیون خطی به درصد احتمال استفاده میکنند و نتایج بسیار مشابهی را در اختیار میگذارند. همچنین الگوی لاجیت درمقایسه با الگوی پروبیت از لحاظ برآورد مدل و کششها و محاسبات نهایی آسانتر میباشد. الگوی لاجیت دارای متغیر وابسته کیفی است که مقادیر صفر برای کشاورزان گندمکار دیم که تمایل به مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی ندارند و یک برای گندمکاران دیم که تمایل به مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی دارند، تعریف میشود و ساختار آن به صورت زیر است:
= + + [1]
که در آن وضعیت تمایل کشاورزان نسبت به بیمه شاخص آب و هوایی پیشنهادی و ، برداری از خصوصیات اقتصادی، اجتماعی، فردی و جغرافیایی کشاورز iام، و پارامترهای الگو و نیز جزء خطایی الگو است.
اگر متغیری به نام تعریف شود که از مقادیر صفر و یک تشکیل شده باشد، به طوریکه اگر 0< باشد متغیر دارای مقدار یک و در غیر اینصورت دارای مقدار صفر باشد، بدین صورت احتمال اینکه iامین گندمکار در طرح بیمه شاخص آب و هوایی پیشنهادی مشارکت نکند از رابطه ذیل به دست میآید (گرین، 2007):
] 2[
با تقسیم احتمال مشارکت در طرح بیمه شاخص آب و هوایی توسط iامین کشاورز گندمکار دیم به احتمال عدم مشارکت در آن و گرفتن لگاریتم طبیعی از طرفین٬روابط زیر به دست می آید:
|
] 3[ |
= = |
|
]4[ |
=Ln( )= = |
که L لگاریتم نسبت مشارکت به عدم مشارکت بوده که بنام مدل لاجیت معروف است و α وβ نیز پارامترهای الگو هستند و برداری از متغیرهای توضیحی که در مطالعه حاضر شامل سن گندمکار، تعداد اعضای خانواده، تعداد نیروی کار خانوادگی، سابقه فعالیت کشاورزی، تعداد سابقه بروز خسارت گندم در 3 سال گذشته، میزان آشنایی با بیمه محصولات کشاورزی (در قالب طیف لیکرت)، میزان رضایت کشاورزان گندمکار دیم از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی (در قالب طیف لیکرت)، استفاده مداوم از بیمه محصولات کشاورزی، مقدار حق بیمه پیشنهادی، وتحصیلات کشاورز و نوع فعالیت کشاورزی میباشند.
با توجه به اینکه بیمه شاخص آب و هوایی جدید بوده و در کشور اجرا نمیشود لذا از حق بیمه عملکرد گندم دیم که در حال حاضر اجرا میشود به عنوان یک جانشین و مقدار اولیه جهت محاسبه متغیر حق بیمه پیشنهادی استفاده شده و سپس این مبلغ تحلیل حساسیت میگردد. بدین منظور، میزان حق بیمه پرداختی گندمکاران اهر برای بیمه سنتی عملکرد گندم در سال زراعی 90-1389 به مبلغ 145000 ریال به ازای هر هکتار (صندوق بیمه محصولات کشاورزی 1391) به عنوان مبلغ اولیه در نظر گرفته شد و سپس با الهامگیری از رهیافت هانمن (1984) و (مولایی و همکاران 1388) مبالغ حق بیمههای پیشنهادی برای سنجش میزان حق بیمه تمایل به پرداخت کشاورزان در 20 سطح متفاوت مطابق جدول 1 تعیین شد. این جدول شامل ده مبلغ متفاوت به اندازههای افزایش مبالغ 5 درصدی و ده مبلغ متفاوت به میزان کاهش مبالغ 5 درصدی از میزان حق بیمه سهم کشاورز (145000 ریال) میباشد.
پس از بدست آوردن مبالغ پیشنهادی، در مرحله بعدی میزان تمایل به پرداخت حق ریسک با الهامگیری از مطالعه مولایی و همکاران (1388) محاسبه میشود. بر این اساس، هانمن (1984) نشان داد که ارزش انتظاری هر متغیر تصادفی پیوسته غیرمنفی، مانند مبلغ تمایل به پرداخت، می‌تواند به‌صورت زیر نوشته شود:
|
]5[ |
که F(x) تابع توزیع تجمعی x میباشد.
چنانچه تابع توزیع تجمعی dV (تفاضل مطلوبیت‌های غیرمستقیم)، که احتمال پذیرش مبلغ حق بیمه پیشنهادی را نیز نشان میدهد، به‌صورت F(dV) تعریف گردد، برای برآورد حق بیمه تمایل به پرداخت (WTP) در روش‌های استخراج انتخاب دوتایی بایستی میانگین یا میانه‌ی WTP محاسبه شود. میانگین حق بیمه تمایل به پرداخت با استفاده از محاسبه‌ی انتگرال معین تابع توزیع تجمعی به‌دست میآید (مولایی و همکاران، 1388):
P(
E(WTP)= [6]
جدول 1- مبالغ پیشنهادی حق بیمه برای گندمکاران شهرستان اهر
|
50 درصد |
45 درصد |
40 درصد |
35 درصد |
30 درصد |
25 درصد |
20 درصد |
15 درصد |
10 درصد |
5 درصد |
تعیین مبالغ |
|
72500 |
79750 |
87000 |
94250 |
101500 |
108750 |
116000 |
123250 |
130500 |
137750 |
کاهش از 145000 (ریال) |
|
217500 |
210250 |
203000 |
195750 |
188500 |
1181250 |
174000 |
166750 |
159500 |
152250 |
افزایش از 145000 (ریال) |
دادههای مورد استفاده در این مطالعه از طریق تکمیل پرسشنامه همراه با مصاحبه به صورت میدانی جمعآوری شده است. البته در تکمیل پرسشنامهها یک پیشآگاهی به گندمکاران منطقه در خصوص بیمه شاخص آب و هوایی با پارامترهای دما و بارندگی داده شده تا کشاورزان یک آشنایی ضمنی با این محصول بیمهای داشته باشند. جامعه آماری این تحقیق، گندمکاران دیم شهرستان اهر بوده که تعداد کل آنها برابر با 12400 نفر میباشند. روش نمونهگیری به صورت تصادفی ساده بوده و به منظور تعیین حجم نمونه، از فرمول کوکران به صورت زیر استفاده شده است.
[7]
در این آن، n= حجم نمونه، N= حجم جامعه آماری، t= ضریب اطمینان قابل قبول در سطح اطمینان 95 درصد(96/1)، P= نسبت گندمکاران پذیرنده بیمه شاخص آب و هوایی (%26p=) که از اطلاعات پرسشنامههای پیش آزمون به دست آمده است.q = نسبت گندمکاران نپذیرنده بیمه شاخص آب و هوایی (p-1q=). d=نصف فاصله حدود اطمینان یا اشتباه مجاز که برای افزایش دقت05/0 در نظر گرفته شده است. با توجه به پارامترها و مقادیر این پارامترها در رابطه (7)، حجم نمونه برابر با 289 نفر کشاورز محاسبه شد.
نتایج و بحث
در مطالعه حاضر خطرات اصلی که تولید گندم دیم کشاورزان را در منطقه اهر تهدید میکنند به 5 بخش آفات، بیماری، آب و هوا، عدم دسترسی به نهادهها و سایر زیانها تقسیم شدند که هر کدام از این خطرات توسط کشاورزان اولویتبندی شدهاند. بررسی نتایج نشان داد که 84 درصد از کشاورزان خطرات آب و هوایی را در اولویت اول انتخاب کردهاند که این مسأله جایگاه و اهمیت شرایط آب و هوایی را در تولید گندم دیم شهرستان اهر و ضرورت ارائه بیمه شاخص آب و هوایی را نشان میدهد. همچنین خطرات آب و هوایی به صورت گزینههای خشکسالی، تگرگ، سرما، سیل، طوفان و سایر موارد از نظر الویت خسارتزایی از کشاورزان مورد سنجش واقع شده که نتایج بررسی در جدول 2 آمده است. یافتهها موید آن است که 86 درصد از کشاورزان مهمترین عامل بروز خسارت گندم دیم را خشکسالی قلمداد مینمایند. تگرگ و سرما در اولویتهای دوم و سوم قرار دارند که این یافتهها اهمیت پارامترهای دما و بارندگی در تولید گندم و بروز خسارت گندم را نمایان میکند که از این رهگذر میتوان به جایگاه این دو پارامتر در طراحی بیمه شاخص آب و هوایی پی برد.
نتایج حاصل از تحلیل دادهها بیانگر آن است که 68 درصد از گندمکاران تمایل به شرکت در برنامه بیمه پیشنهادی شاخص آب و هوایی را داشته و تنها 32 درصد تمایل به مشارکت ندارند و این یافته حاکی از مشارکت بالای کشاورزان در برنامه بیمه پیشنهادی میباشد. با توجه به اینکه رضایت کشاورزان از بیمه عملکرد که در حال حاضر در کشور اجرا میشود در میزان احتمال به مشارکت کشاورزان در بیمه شاخص آب و هوایی موثر میباشد، دیدگاه کشاورزان گندمکار دیم منطقه در خصوص وضعیت بیمه عملکرد محصولات کشاورزی با سوالاتی در قالب طیف لیکرت از کشاورزان مورد بررسی قرار گرفت که نتایج مربوطه در جدول 3 آمده است. مطابق این جدول، به طور کلی کشاورزان دیدگاه و آشنایی خوبی از وضعیت بیمه عملکرد منطقه ندارند به طوریکه سطح آشنایی 88 درصد از کشاورزان با اهداف بیمه، در حد متوسط و کمتر از بوده و 89 درصد از کشاورزان با شرایط و ضوابط تأمین خسارت بیمه آشنایی ندارند. همچنین در حدود 88 درصد از گندمکاران میزان رضایت خود از کارشناسان ارزیابی خسارت و خسارت تعیین شده را در حد متوسط و کمتر از آن ابراز نمودهاند.
جدول 2- نتایج فراوانی عوامل خسارت آب و هوایی در تولید گندم دیم
|
اولویت |
نوع خطر |
فراوانی نسبی(درصد) |
فراوانی تجمعی |
|
1 |
خشکسالی |
86 |
248 |
|
2 |
تگرگ |
8 |
23 |
|
3 |
سرما |
5/3 |
10 |
|
4 |
سیل |
1 |
2 |
|
5 |
طوفان |
1 |
1 |
|
6 |
سایر موارد |
5/0 |
3 |
مأخذ: یافتههای تحقیق
جدول 3- توزیع فراوانی دیدگاه گندمکاران دیم مورد مطالعه در خصوص وضعیت بیمه عملکرد محصولات کشاورزی
|
سوال سطح |
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
|
آشنایی با اهداف بیمه |
26 (26) |
27 (53) |
35 (88) |
8 (96) |
4 (100) |
|
آشنایی با سودمندیهای بیمه |
31 (31) |
23 (54) |
33 (87) |
10 (97) |
3 (100) |
|
آشنایی با شرایط و ضوابط تأمین خسارت بیمه |
26 (26) |
33 (59) |
30 (89) |
6 (95) |
5 (100) |
|
رضایت از کارشناسان ارزیابی خسارت |
26 (26) |
31 (57) |
30 (87) |
10 (97) |
3 (100) |
|
رضایت از خسارت تعیین شده |
35 (35) |
38 (73) |
15 (88) |
7 (95) |
5 (100) |
|
پوشش خسارت با غرامت دریافتی از بانک |
44 (44) |
35 (79) |
15 (94) |
5 (99) |
1 (100) |
|
رضایت از حق بیمه پرداختی |
16 (16) |
20 (36) |
38 (74) |
20 (94) |
6 (100) |
|
رضایت از رفتار کارشناسان بیمه |
18 (18) |
20 (38) |
38 (76) |
20 (96) |
4 (100) |
مأخذ: یافتههای تحقیق *اعداد داخل پرانتز فراوانی تجمعی سطوح است.
جدول 4- توزیع فراوانی نظرات گندمکاران مورد مطالعه در خصوص اثرات دما و بارندگی به عملکرد گندم
|
سوال سطح |
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
|
تأثیر مساعد بودن آب و هوا برای شروع به کشت گندم دیم |
1 (1) |
4 (5) |
7 (12) |
42 (54) |
46 (100) |
|
تأثیر افت بارندگی در عملکرد گندم دیم |
1 (1) |
3 (4) |
10 (14) |
32 (46) |
54 (100) |
|
تأثیر افت دما در عملکرد گندم دیم |
1 (1) |
7 (8) |
18 (26) |
49 (75) |
25 (100) |
مأخذ: یافتههای تحقیق، *اعداد داخل پرانتز فراوانی تجمعی سطوح است.
نظر به اینکه گندم دیم به میزان بسیار بالایی وابسته به شرایط آب و هوایی میباشد از اینرو از کشاورزان گندمکار دیم منطقه سوالاتی در خصوص تأثیرات بارندگی و دما در مراحل رشدی گیاه مدنظر انجام شد که سوالات و نتایج مربوطه در جدول 4 آمده است. بر اساس این جدول ملاحظه میگردد که بیش از 88 درصد از کشاورزان تأثیر مساعد بودن آب و هوا را برای شروع به کشت گندم دیم "زیاد و خیلی زیاد" پاسخ دادند. همچنین 86 درصد از گندمکاران تأثیر افت بارندگی و 74 درصد از گندمکاران تاثیر افت دما در عملکرد گندم دیم را در حد "زیاد و خیلی زیاد" عنوان مینمایند. این یافته بیانگر اهمیت بالای افت بارندگی و دما در عملکرد گندم دیم و به تبع آن در شاخص بیمه آب و هوایی میباشد. بر همین اساس در این مطالعه نیز این دو پارامتر در بحث بیمه شاخص آب و هوایی مدنظر قرار گرفت.
جهت بررسی عوامل اثر گذار بر تمایل به مشارکت گندمکاران در بیمه پیشنهادی شاخص آب و هوایی در گندم دیم شهرستان اهر، الگوی لاجیت مورد برازش قرار گرفت که نتایج مربوطه در جدول 5 آورده شده است. مطابق این جدول، آماره آزمون نسبت درستنمایی (LR) برابر با 52/55 بدست آمده که در مقایسه با مقدار بحرانی آن (59/12) در سطح احتمال 5 درصد، معنیدار میباشد درنتیجه کل رگرسیون از لحاظ آماری معنیدار است. همچنین مقادیر مک فادن، کاس-اسنل و کراچ-اوهلر به ترتیب برابر با 213/0 ، 235/0 و 213/0 میباشند که مقادیر قابل قبولی بوده و نشان دهنده اعتبار و خوبی برازش رگرسیون موردنظر هستند. آزمون واریانس ناهمسانی برای مدل لاجیت با استفاده از روش گرین (2005) در نرمافزار Stata انجام شد. مقدار آماره این آزمون برابر با 02/0 بوده که در مقایسه با مقدار بحرانی آن در سطح 5 درصد (84/3) از لحاظ آماری معنیدارنمیباشد، لذا مدل دارای مشکل واریانس ناهمسانی نیست.
بر اساس اطلاعات جدول 5، در بین متغیرهای توضیحی مورد نظر، متغیرهای سطح تحصیلات دبیرستان و بالاتر از آن، نوع فعالیت کشاورزی یعنی فقط فعالیتهای زراعی در برابر ترکیبی از سایر فعالیتها، میزان آشنایی با بیمه شاخص آب و هوایی، میزان رضایت از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی اثر مثبت و معنیداری بر احتمال مشارکت گندمکاران در برنامه بیمه شاخص آب و هوایی دارند. متغیرهای تعداد سابقه بروز خسارت در 3 سال گذشته و مبلغ حق بیمه پیشنهادی اثر معکوس و معنیداری بر احتمال این مشارکت از سوی کشاورزان گندمکار دیم شهرستان اهر ایفاء میکنند. نتایج مربوط به محاسبات اثرات نهایی متغیرهای توضیحی الگوی لاجیت در ستون آخر جدول 5 آورده شده است. اثر نهایی به دست آمده در خصوص رضایت از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی 199/1 میباشد. یعنی یک واحد افزایش در میزان رضایت از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی از سوی گندمکاران با ثابت بودن سایر عوامل منجر به افزایش 9/119 درصد در احتمال مشارکت گندمکاران در برنامه بیمه شاخص آب و هوایی میشود. همچنین کشش کل وزن داده شده برای ویژگی رضایت از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی 189/0 میباشد. یعنی اینکه اگر میزان رضایت گندمکاران از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی یک درصد افزایش یابد با ثابت بودن سایر عوامل احتمال پذیرش بیمه شاخص آب و هوایی در بین گندمکاران دیم شهرستان را 189/0 درصد افزایش مییابد. جهانگرد (1387)، یعقوبی فرانی (1379) و قائدامینی (1377) نیز مهمترین عامل جهت جذب کشاورزان به سمت بیمه محصولات کشاورزی را عملکرد مناسب و رضایتبخش صندوق بیمه محصولات کشاورزی عنوان کردهاند.
جدول 5- نتایج برآورد الگوی لاجیت
|
نام متغیر |
مقدار ضریب |
آماره t |
کشش وزنی |
اثر نهایی |
|
عرض از مبدأ |
300/3- |
73/2- |
- |
- |
|
رضایت از عملکرد بیمه محصولات کشاورزی |
831/0 |
71/3 |
189/0 |
199/1 |
|
آشنایی با بیمه شاخص آب و هوایی |
666/0 |
28/2 |
151/0 |
358/1 |
|
حق بیمه پیشنهادی |
00007/0- |
05/2- |
00001/0- |
678/0- |
|
تعداد سابقه بروز خسارت در 3 سال گذشته |
301/0- |
32/2- |
068/0- |
452/0- |
|
سطح تحصیلات دبیرستان به بالا |
918/0 |
92/2 |
- |
163/0 |
|
نوع فعالیت کشاورزی |
552/0 |
83/1 |
- |
151/0 |
|
LOG-LIKELIHOOD(0)= -178.493 , LR = 55.52 LOG –LIKEHOOD FUNCTION= -150.736 |
||||
|
ML(Cox-Snell = 0/186 , Mc Kelvey & Zavoina's = 0/269Cragg-Uhler = 0/253 |
||||
مأخذ: یافتههای تحقیق و و به ترتیب معنیداری در سطح احتمال 1 و 5 و 10 درصد است.
اثر نهایی برای متغیر تعداد بروز خسارت در 3 سال گذشته 452/0- بدست آمده است یعنی این که افزایش یک واحدی در تعداد بروز خسارت احتمال تمایل به مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی 2/45 درصد کاهش مییابد. کشش کل برای این متغیر 068/0- بدست آمده است که نشان دهنده این است که یک درصد افزایش در تعداد سابقه خسارات احتمال تمایل به مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی را 068/0 کاهش میدهد. در این خصوص میتوان عنوان نمود کشاورزانی که بیشترین تعداد خسارت را داشتهاند، بیشترین مراجعه را به صندوق بیمه محصولات کشاورزی داشته تا غرامت حاصل از خسارت وارده را دریافت کنند و عملا از غرامت تعیین شده ناراضی میباشند، لذا این امر تأثیر منفی بر نگرش آنها نسبت به بیمه دارد. این مسأله با توجه به نتایج توصیفی مطالعه که بیانگر آن است که میزان نارضایتی بیش از 80 درصد از گندمکاران از خسارت تعیین شده، غرامت دریافتی و رفتار کارشناسان بیمه در حد متوسط و کمتر از آن است، قابل انتظار میباشد. در نتیجه به سبب تجربه حاصله از عملکرد بیمه در سالهای گذشته و نداشتن اطلاعات کامل در خصوص کارکرد بیمه و عدم رضایت از عملکرد بیمه، لذا میتوان انتظار داشت که با افزایش تعداد خسارت احتمال مشارکت گندمکاران در برنامه بیمه شاخص آب و هوایی کمتر شود.
اثر نهایی برای متغیر نوع فعالیت کشاورزی یعنی فعالیت فقط بر روی محصول زراعی برابر با 151/0 بدست آمده است. یعنی تغییر فعالیت کشاورز از فعالیتهای زراعی-دامپروری یا زراعی-باغبانی (با فرض ثابت بودن سایر عوامل) به فعالیتهای صرفا زراعی، احتمال مشارکت آنها در بیمه شاخص آب و هوایی را 1/15 درصد افزایش میدهد. البته این نتیجه نیز قابل انتظار است زیرا زمانی که فعالیتهای زراعی، دامپروری و باغبانی با هم صورت میگیرد، یک نوع تنوع کشت صورت گرفته و خود این مسأله یک روش بومی و کارا جهت مدیریت ریسک کشاورزی میباشد. لذا در این حالت کشاورزان کمتر به سراغ بیمه محصولات کشاورزی خواهند رفت. نتایج مطالعات انجام گرفته توسط کهنسال و حسینزاده (1385)، کهنسال (1385) و دریجانی و قربانی (1377) نیز موید این نکته میباشند. خمچنین اثر نهایی سطح تحصیلات دبیرستان به بالا ملاحظه میشود چنانکه سطح تحصیلات گندمکاران در حد دبیرستان و بالاتر ازآن باشد، احتمال مشارکت آنها در طرح بیمه پیشنهادی 3/16 درصد افزایش خواهد یافت.
متغیر حق بیمه پیشنهادی در سطح احتمال یک درصد تأثیر معکوس و معنیداری بر احتمال پذیرش بیمه شاخص آب و هوایی دارد و چنانچه میزان حق بیمه یک درصد افزایش یابد احتمال مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی 8/67 درصد کاهش مییابد. (نجفی و همکاران 1388)، (ویلیامز و همکاران 1993)، اسمیت و باکوت (1996) و ون دییر (2001) اثر این متغیر را تأیید میکنند. همچنین متغیر آشنایی با بیمه شاخص آب و هوایی در سطح احتمال یک درصد تأثیر مستقیم و معنیداری بر احتمال مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی دارد این متغیر بیشترین اثر نهایی (358/1) را در بین متغیرها دارا میباشد یعنی متغیر آشنایی با بیمه شاخص آب و هوایی بیشترین سهم را در مشارکت در بیمه شاخص آب و هوایی دارد. بر این اساس اگر میزان آشنایی گندمکاران با بیمه شاخص آب و هوایی یک واحد بیشترشود، احتمال مشارکت در این بیمه 5/135 درصد افزایش خواهد یافت. کشش کل وزن داده شده برای متغیر آشنایی با بیمه شاخص آب و هوایی 151/0 است، به عبارت دیگر با افزایش یک درصد در سطح آشنایی گندمکاران از بیمه شاخص آب و هوایی احتمال پذیرش بیمه شاخص آب و هوایی 1/15 درصد افزایش مییابد که بیشترین نقش را در بین متغیرها در احتمال مشارکت گندمکاران در طرح بیمه شاخص آب و هوایی دارد. در نهایت میتوان عنوان نمود که میزان رضایت گندمکاران از عملکرد برنامه بیمه محصولات کشاورزی، به عبارت دیگر عملکرد صندوق بیمه محصولات کشاورزی و سطح آشنایی گندمکاران با بیمه محصولات کشاورزی به ویژه بیمه شاخص آب و هوایی در مقایسه با سایر عوامل دارای اثرات به مراتب زیادی در احتمال مشارکت گندمکاران دیم شهرستان اهر دارند.
پس از برآورد مدل لاجیت میزان حق بیمه تمایل به پرداخت گندمکاران مطابق روش بیان شده محاسبه گردید. متوسط حق بیمه تمایل به پرداخت گندمکاران به ازای هر هکتار برابر91470 ریال بدست آمده است. این در حالی است که مقدار حق بیمه واقعی در بیمه عملکرد سنتی گندم دیم در شهرستان اهر برای هر هکتار در سال زراعی 90-1389 برابر با 145000 ریال میباشد. با مقایسه این دو مقدار حق بیمه به نظر میرسد مقدار حق بیمه (یا همان حق ریسک) برآورد شده برای بیمه شاخص آب و هوایی پیشنهادی در این مطالعه مقداری معقول و قابل قبول باشد و میتوان بازاری برای این خدمت بیمه در منطقه متصور شد. البته در مطالعات خارجی و کشورهای صاحب این بیمه شاخص آب و هوایی نیز مقدار حق بیمه برنامه شاخص آب و هوایی کمتر از بیمه عملکرد میباشد.
پیشنهادها
با توجه به اثر معکوس حق بیمه بر احتمال مشارکت کشاورزان گندمکار دیم در طرح بیمه شاخص آب و هوایی پیشنهاد میشود حق بیمه منصفانه برای کشاورزان طراحی گردد. همچنین با توجه به تأثیر مثبت و معنادار میزان آشنایی گندمکاران با بیمه شاخص آب و هوایی در میزان تمایل به مشارکت در طرح بیمه شاخص آب و هوایی پیشنهاد میشود زمینه برگزاری کلاسهای آموزشی و معرفی این طرح بیمهای فراهم شود تا میزان آشنایی کشاورزان افزایش یابد. به عبارت دیگر قبل از اجرای این بیمه، یک فرهنگسازی در خصوص کارکرد بیمه شاخص آب و هوایی صورت گیرد. با توجه به رابطه تنگانگ بین اطلاعات آب و هوایی و بیمه شاخص آب و هوایی پیشنهاد میشود صندوق بیمه محصولات کشاورزی، جمعآوری اطلاعات برای تدوین این محصول بیمهای را از منابع مورد اعتماد (مراکز هواشناسی معتبر) در دستور کار خود قرار دهند. نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که 68 درصد از گندمکاران شهرستان اهر تمایل به شرکت در برنامه بیمه پیشنهادی شاخص آب و هوایی را دارند و تنها 32 درصد تمایل به مشارکت ندارند. این درصد بالای تمایل به مشارکت در بیمه شاخص آب و هوا حکایت از استقبال بالای کشاورزان از محصولات جدید بیمهای دارد. از طرف دیگر میزان حق بیمه تمایل به پرداخت گندمکاران به ازای هر هکتار 91470 ریال بدست آمده است که در مقایسه با حق بیمه پرداختی کشاورزان برای بیمه عملکرد (سنتی) گندم دیم که برابر با 145000 ریال است، مقدار معقول و قابل قبولی است؛ زیرا که در حد معقول و قابل پرداخت توسط کشاورزان میباشد. لذا انتظار میرود بازار بیمه برای این نوع محصول شکل گیرد. در نتیجه با توجه به میزان مشارکت بالای گندمکاران و حق بیمه تمایل به پرداخت آنها توصیه میشود صندوق بیمه محصولات کشاورزی ایران تدوین و اجرای برنامه بیمه شاخص آب و هوایی را به عنوان یک ضرورت تلقی نموده و در برنامهریزیها و سیاستهای آتی خود آن را مدنظر قرار دهند.
1Index based
)