Determination of Crop Pattern with Emphasis on Sustainable Agriculture in the Lands Below the Alavian Dam and its Network

Document Type : Research Paper

Authors

Abstract

 
Abstract
Allocation of production factors is closer to reality of sustainable agriculture if this allocation accompanied by economic, social and environmental goals. In recent years the use of excessive and unreasonable chemicals in agriculture has led to soil and water pollution and also cause to human disease. Also Irregular  usage of water and using inappropriate methods of irrigation has caused many environmental and economic problems. Therefore, the supply of this vital resource is limited. Adverse effects of chemicals uses in many parts of Iran’s rural are considered. The lands under Alavian dam (Maragheh- Bonab plain) are one of these areas, that every year a large amount of harmful chemicals used there. Accordingly, the present study was to optimize the pattern of cultivated crops with emphasis on some important objectives of sustainable agriculture. To achieve the objectives of this study we use from multiobjective fractional programming. Although the income that obtain from fractional programming model be less than current situation’s income but with considering the negative effects of the current unstable situation and a lot of indirect costs on society, environment and agriculture it would be justifiable. Also if we use fractional programming pattern, there will be no shortage of water consumption in region and also consumption of harmful chemicals such as fertilizers and pesticides would be minimal.
 

Keywords


مقدمه

کشاورزی به عنوان یکی از محورهای اساسی رشد و توسعه، نقش مهمی در توسعه اقتصادی کشورها دارد. در جهان امروز یکی از مشکلات اساسی بشر تامین نیازهای غذایی است، به گونه‌ای که امنیت غذایی به عنوان یکی از اهداف مهم سرلوحه برنامه‌های  دولت­ها قرار گرفته است. با گذشت زمان، مدیریت منابع به موازات رشد جوامع، پیچیده­تر می‌شود و همزمان با افزایش جمعیت و رشد اقتصادی کشورها، تقاضا برای مواد غذایی نیز رو به افزایش می گذارد. پاسخگویی به این نیازها موجب به کارگیری ابزارهای مدرن و مواد شیمیایی جدید مانند انواع کودهای شیمیایی و سموم شده است. ولیکن استفاده بیش از حد و خارج از استاندارد این مواد شیمیایی موجب بروز آثار منفی جسمی برای مصرف کنندگان و آلودگی محیط زیست شده است. تأثیرات نامطلوب کودها و آفت‌کش‌ها بر محیط زیست منجر به توجه بیشتر و استفاده از روش­هایی گردیده که در آن نیازی به مصرف مواد شیمیایی نبوده یا کم باشد و این هدف موجب شده که بحث پایداری در کشاورزی و توجه به کشاورزی بوم شناختی مورد توجه قرار گیرد. کشاورزی پایدار نوعی کشاورزی است که در جهت منافع انسان بوده، کارایی بیشتری در استفاده از منابع داشته و با محیط در توازن است. کنگره ایالت متحده آمریکا در سال 1990 کشاورزی پایدار را این گونه تعریف می­کند: "کشاورزی پایدار به سامانه یکپارچه تولید محصولات گیاهی و دامی اطلاق می­شود که در هر منطقه ویژگی­های منطبق با آن منطقه را دارد و ویژگی­های آن در بلندمدت شامل استفاده کارآمد از منابع، حفاظت از منابع تجدیدپذیر، حداکثر استفاده از منابع درون مزرعه، عدم استفاده از فناوری­های انرژی­خواه، جایگزینی انرژی­های نوین از قبیل انرژی خورشیدی و باد، تعدیل استفاده از ماشین آلات و جایگزینی ماشین آلات چندمنظوره در مزارع، استفاده از کنترل زیستی و چرخش مواد در داخل کشت بوم و افزایش تنوع گونه­های زراعی دامی است"(لارا و استانکو میناشین 1999). از دیدگاه مدیریتی، پایداری در کشاورزی به راه­کارهایی اطلاق می­گردد که به مدیر مزرعه کمک می­کند تا مجموعه­ای از عملیات، فرآیندها، گونه­های زراعی، مدیریت آفات و بیماری­ها، نظام­های خاک ورزی و تناوب زراعی را انتخاب کند که هزینه تولیدش را کاهش دهد، اثرات جانبی کشت بوم را بر بوم نظام­های مجاور به حداقل رساند و تولید و درآمدهای حاصل از مزرعه را در سطح رضایت بخشی تثبیت کند(هانسن 1996).

از آنجایی که هدف اصلی علم اقتصاد، تخصیص منابع کمیاب بین فعالیت­های رقیب است، لذا استفاده از روش­ها و تکنیک­هایی که بتواند به اهداف مذکور تحقق بخشد ضروری می­باشد. یکی از روش­هایی که در زمینه تخصیص بهینه منابع کمیاب کاربرد فراوان دارد، استفاده از الگوهای برنامه­ریزی ریاضی است. الگوهای برنامه­ریزی ریاضی از دهه­های گذشته و بویژه در عصر حاضر برای نیل به اهدافی از قبیل سیاست­گذاری در بخش کشاورزی، تعیین الگوی بهینه کشت و ترکیب نهاده­های کشاورزی و بررسی الگوهای مختلف کشت کاربرد فراوانی یافته است. هرچند در اغلب مناطق هدف کشاورزان حداکثر­سازی درآمد خالص است، اما در اهداف کشاورزی پایدار علاوه بر دستیابی به سود مورد نظر اهداف دیگری از جمله تولید کارآمد، کاهش مصرف آب، زمین و کاهش مصرف کود‌های شیمیایی و سموم و در نتیجه حفاظت محیط زیست و توسعه پایدار کشاورزی نیز مدنظر می­باشند(منصوری و کهنسال 1384). بنابراین الگوهای برنامه­ریزی باید به نحوی طراحی گردند که علاوه بر اهداف درآمدی، اهداف پایداری را نیز مدنظر قرار دهند. از جمله الگوهای مناسب برنامه­ریزی برای این کار رهیافت برنامه­ریزی ریاضی کسری می­باشد. برنامه­ریزی کسری از معروف­ترین مدل­های برنامه­ریزی ریاضی برای اهدافی است که نسبتی از دو تابع هستند. این مدل­ها کاربردهای فراوانی در برنامه­ریزی و مدیریت منابع و سیستم­های زراعی دارند(رومرو و رحمان 1989) و پیچیدگی­های ناشی از غیر خطی بودن، ریسک و عدم حتمیت در مسائل کشاورزی و نیز افزودن تعداد معیارهای تصمیم­گیری را می­توان با فرم­های کسری غیرخطی و افزودن تعداد توابع هدف در مدل­های ریاضی لحاظ نمود(لارا و استانکو میناشین 1999).

گرچه بکارگیری مدل­های برنامه­ریزی ریاضی برای برنامه­ریزی­های زراعی دارای سابقه و دامنه بسیار گسترده­ای است، لیکن استفاده از نوع خاصی از این مدل­ها یعنی برنامه­ریزی کسری برای منظور خاصی مانند ارزیابی پایداری، موضوعی تقریبا تازه است. بریم نژاد و یزدانی (1383) با استفاده از الگوی برنامه­ریزی کسری به اندازه­گیری و تحلیل پایداری در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی استان کرمان پرداختند. در این مطالعه آنان به صورت تئوری و تجربی کاربرد این روش را برای محاسبه پایداری نشان دادند و شاخصی برای پایداری محاسبه نمودند و در انتها به این نتیجه رسیدند که اگر دولت یا مدیر، سیاستی خاص را جهت الگوی کشت منطقه در نظر بگیرد،‌‌ در این حالت شاخص پایداری تفاوت می­کند. موسوی و قرقانی (1388) به محاسبه­ شاخص­های پایداری آب کشاورزی شهرستان مرودشت با استفاده از مدل برنامه­ریزی کسری پرداختند. به دلیل اهمیت میزان آب مصرفی کشاورزی در این شهرستان، شاخص­های پایداری نسبت درآمد ناخالص به استفاده از آب (06/3 و 53/0) و نسبت اشتغال به استفاده از آب (265/0 و 072/0) در دو سناریو در سال زراعی (86-1385) بدست آمد. ایشان به این نتیجه رسیدند که، کاهش آب مصرفی محصولات از طریق فن­آوری های جدید آبیاری و افزایش راندمان آبیاری در واحد سطح برای افزایش این شاخص­ها، نشاندهنده حرکت در جهت پایداری آب کشاورزی است. امینی فسخودی و نوری (1390) به ارزیابی پایداری در سیستم زراعی منطقه­ای روستایی در شرق شهر اصفهان پرداختند و سعی نمودند الگوی کشتی متناسب با بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک آن منطقه با استفاده از رهیافت الگوهای برنامه­ریزی ریاضی تدوین نمایند. ایشان نتیجه گرفتند که الگوی برنامه­ریزی کسری روش مناسبی برای مطالعه پایداری در چارچوب تصمیم گیری های چندمعیاره به نظر می­رسد. لارا و استانکو میناشین (1999) برنامه‌ریزی کسری را به عنوان ابزاری جهت سنجش پایداری معرفی کردند. هدف کلی این مطالعه، معرفی روش برنامه‌ریزی کسری به عنوان ابزاری برای مدیریت سیستم­های کشاورزی می­باشد. ایشان، با استفاده از مثالی، نسبت سود به میزان آب مصرفی و نسبت نیروی کار به میزان آب مصرفی را به شرط محدودیت‌هایی از جمله سرمایه، زمین مورد استفاده و تناوب زراعی، حداکثر کردند و به این نتیجه رسیدند که موانع محاسباتی روش  داتا- رائو- تیواری کمتر از روش نیکوفسکی و زولکیفسکی می­باشد. کاسترودز و همکاران (2005) با هدف جیره نویسی برای تغذیه دام­ها از مدل­های چندهدفه کسری با در نظر گرفتن معیارهای اقتصادی، تغذیه­ای و زیست محیطی استفاده نمودند. ایشان سعی کردند علاوه بر هدف کاهش هزینه­های برنامه­­های تغذیه­ای دام که در مدلهای مرسوم جیره نویسی وجود دارد، از طریق مدل­های چندهدفه کسری به هدف حداکثرسازی کارایی زیست­محیطی یک جیره جهت جلوگیری از آسیب­های زیست­محیطی نیز دست پیدا کنند. از جمله مطالعات دیگر در این زمینه می­توان به کهنسال و فیروز زارع (1387)، زمانی و همکاران (1389)، پومار و همکاران (2007)، دانشور و همکاران (2009)  اشاره کرد.

با توجه به اهمیت موضوع و در تکمیل تحقیقات انجام گرفته در مطالعه حاضر نیز سعی شده است تا با بهره­گیری از الگوی برنامه­ریزی کسری الگوی بهینه کشت با توجه به برخی اصول کشاورزی پایدار برای یکی از مناطق مستعد کشاورزی ایران تعیین شود. این منطقه اراضی زراعی پایاب سد علویان واقع در دشت مراغه- ­بناب را شامل می­شود که دارای مساحتی در حدود 58/2801 هکتار می­باشد. اراضی زیر پوشش نهر علویان در سمت راست رودخانه صوفی­چای و پائین دست سد مخزنی علویان قرار گرفته است. محدوده مورد مطالعه که در حوزه صوفی­چای قرار دارد مشتمل بر 30 روستا می‌باشد. منبع اصلی آب سطحی روستاهای مذکور رودخانه صوفی­چای می‌باشد. علاوه بر منبع آب سطحی در بعضی روستاها از منابع آب زیر زمینی (عمدتا) چاه نیز به منظور جبران کمبود آب سطحی جهت آبیاری در کشاورزی استفاده می‌شود. اراضی محدوده آبیاری و زهکشی صوفی­چای (زیر دست سد علویان) به چهار بخش اصلی تقسیم می­شوند که عبارتند از: منطقه یک(اطراف شهر مراغه)، منطقه دو (ساحل راست رودخانه صوفی چای)، منطقه سه (ساحل چپ رودخانه صوفی چای)،منطقه چهار (دشت بناب)(حسین زاد 1383). محصولات زراعی مختلفی در این منطقه کشت می­شوند که از مهمترین آن­ها می­توان به گندم، جو، یونجه، ذرت علوفه­ای و پیاز اشاره کرد.

به نظر می­رسد در مجموعه اراضی زیر سد و شبکه علویان هر ساله مقادیر زیادی کودها و سموم شیمیایی در فعالیت­های زراعی به کار گرفته می­شود. عوارض زیست محیطی ناشی از کاربرد بیش از حد مواد شیمیایی و همچنین مصرف نامناسب و          بهره ­برداری بی­رویه از منابع محدود آبی که به بهانه انجام فعالیت­های کشاورزی در این منطقه رواج دارد، وضعیت ناپایداری را از لحاظ استفاده از منابع تولیدی بخصوص آب و خاک و مسائل زیست محیطی و سلامتی بوجود آورده است. بر همین اساس و با توجه به اهمیت محصولات زراعی در ترکیب تولیدات کشاورزی مناطق پایاب سد علویان و نیز فقدان مطالعات در زمینه بهره گیری مطلوب از امکانات موجود، ضرورت انجام مطالعه­ای را در رابطه با شناخت ترکیب بهینه تولیدات زراعی با در نظر گرفتن برخی اصول مهم کشاورزی پایدار و سازگار با محیط زیست ایجاب می­نماید. با توجه به قابلیت­های مدل     برنامه­ریزی کسری برای لحاظ محدودیت­های پایداری در انتخاب الگوی کشت، در این مطالعه نیز سعی میشود از این رهیافت بهره گرفته شود. نتایج حاصل از حل الگوی برنامه­ریزی کسری با نتایج الگوی کشت فعلی در منطقه مورد مطالعه مقایسه می­شود تا تحلیل مناسبی از وضعیت تولید محصولات زراعی با رعایت اصول پایداری در مقایسه با عدم رعایت آن به عمل آید. . بر این اساس در مطالعه حاضر سعی شده است تا الگوی بهینه کشت محصولات زراعی با تاکید بر برخی اهداف مهم کشاورزی پایدار در این منطقه تعیین شود.

 

مواد و روش­ها

در روش­های معمول بهینه­یابی از طریق       برنامه­ریزی خطی، تابع هدف نسبت به محدودیت­های موجود حداکثر یا حداقل می­شود. در این حالت نقش تمامی نهاده­ها در جریان تولید یکسان فرض می­گردد، در حالی که در روش برنامه­ریزی کسری می­توان محدودیت­های کشاورزی پایدار را در تابع هدف وارد و استفاده از نهاده­های مختل کننده کشاورزی پایدار را حداقل کرد(لارا و استانکو میناشین 1999). استفاده از این روش مشخص می­کند که برای حرکت به سمت کشاورزی پایدار چه تغییراتی باید در الگوی کشت و مدیریت منطقه ایجاد شود. بر همین اساس و با توجه به قابلیت­های مدل برنامه­ریزی کسری در مطالعه حاضر نیز از این رهیافت بهره گرفته می­شود.         

شکل کلی مدل برنامه­ریزی کسری خطی (LFP[1]) به صورت زیر است(لارا و استانکو میناشین 1999):

Max r(x)=                   [1]

s.t:

A

 ;  ; A  , ,   ,    

در این مدل:

A نشاندهنده ماتریس ضرایب فنی، نشاندهنده ماتریس متغیر های تصمیم، ماتریس منابع یا ماتریس مقادیر سمت راست،  نشاندهنده ماتریس ضرایب،  نشاندهنده ماتریس اعداد حقیقی شامل n سطر،  نشاندهنده ماتریس اعداد حقیقی شامل m سطر و n ستون و  هم پارامتر­ها می­باشند.

در رابطه (1) امکان دارد برای هر مقدار ،  مقدار  برابر با صفر در نظر گرفته شود. برای اجتناب از این واقعه فرض می­شود که شرایط زیر برقرار باشند:

[2]                  

در این نوع از برنامه‌ریزی صورت کسر بیانگر هدفی است که مایل به حداکثر کردن آن و مخرج بیانگر هدفی است که مایل به حداقل کردن آن می­باشیم. بنابراین در کل، هدف حداکثر نمودن نسبت تبیین شده در رابطه (1) می­باشد (چارنز و همکاران 1978).

چنانچه چندین هدف کسری با عبارت­های خطی در صورت و مخرج تابع هدف در نظر گرفته شود در آن صورت بایستی به منظور دستیابی به همه اهداف کسری از الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه استفاده شود. از آنجائیکه در مباحث مربوط به پایداری کشاورزی معمولا چندین هدف کسری به صورت یکجا استفاده می­شوند معمولا از این روش برای تعیین الگوی بهینه کشت بهره گرفته می­شود. در حالت عمومی شکل کلی برنامه­ریزی کسری خطی با اهداف چندگانه به فرم رابطه (3) می­باشد(لارا و استانکو میناشین 1999):

 [3]    

S.t:

A

 ;  ; A  , ,   ,        

              

   ها نشانگر اهداف کسری و  نشانگر هدف کسر می­باشد.

 

روش­های حل برنامه­ریزی کسری

     به منظور حل الگوی برنامه­ریزی کسری خطی ابتدا بایستی آن را به فرم برنامه­ریزی خطی معمولی تبدیل نموده و سپس با استفاده از روش سیمپلکس حل کرد.چارنز و همکاران (1978) و داتا و همکاران (1993) با بکارگیری روشی، برنامه­ریزی کسری خطی را به برنامه­ریزی معمولی تبدیل کردند.این روش براساس تغییر متغیرهای اصلی برای مسئله LFP بنا نهاده شده است. این تغییر به صورت رابطه (4) می­باشد:        

       و     

[4]

با ایجاد تغییراتی در معادله (1) می توان یک راه ساده برای حل برنامه­ریزی خطی به دست آورد.

Max                                             [5]

s.t .

 

 

 

 

در این حالت تابع هدف، شکل تغییریافته صورت کسر می­باشد و شکل تغییریافته مخرج کسر به عنوان یک قید در ناحیه قابل دسترس اضافه شده است. اساس این روش این است که اگر  جواب بهینه مسئله تغییریافته باشد، آنگاه  جواب بهینه مسئله اولیه کسری است. روش فوق به نام روش داتا- رائو- تیواری معروف است.

بر این اساس اگر مدل برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه به صورت رابطه (6) نشان داده شود:

 

[6]

 

s.t.

 

 

آنگاه مسئله تغییریافته به صورت رابطه (7) نشان داده می­شود:

[7]               

s.t.                                                                                                                                                   (7)

 

 

 

جواب­های کارا برای الگوی (7) در رابطه با الگوی (6) نیز کارا خواهد بود. در نتیجه بجای مسئله (6)   می­توان مسئله (7) را حل کرد(داتا و همکاران 1993).

در این مطالعه تابع هدف الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه به شکل رابطه (8) تبیین می­گردد که تحت محدودیت­هایی از جمله محدودیت زمین زراعی، محدودیت­های مربوط به کودها و سموم شیمیایی، محدودیت­های آب در ماه­های آبیاری، محدودیت­های نیروی کار در ماه­های مختلف سال، محدودیت­های ماشین­آلات و محدودیت­های مربوط به نیاز خودمصرفی، در نظر گرفته   می­شود.

 [8]                      

در رابطه فوق:

 = تابع هدف برنامه­ریزی کسری 

 = نوع فعالیت یا محصول i ام

 = میزان کود شیمیایی jام مصرف شده برای هر هکتار محصول i ام به واحد کیلوگرم

 = میزان سم شیمیایی jام مصرف شده برای هر هکتار محصول i ام به واحد لیتر

 = میزان آب مصرف شده در ماه jام برای هر هکتار از محصول i ام در به واحد متر مکعب

 = بازده برنامه­ای یا درآمد ناخالص حاصل از هر واحد فعالیت یا محصول i ام به واحد ریال

     همانطور که رابطه (8) نشان می­دهد، تابع هدف مدل برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه شامل دو قسمت می­باشد:

1- محدودیت­هایی که در صورت تابع هدف لحاظ شده­اند. این محدودیت­ها مربوط به کودهای شیمیایی ازته، فسفاته و پتاسه، محدودیت­های مربوط به سموم شیمیایی علف کش، حشره کش و قارچ کش و محدودیت­هایی که مربوط به میزان مصرف آب در هر یک از ماه­های سال می­باشند.

2- درآمد ناخالص یا بازده برنامه­ای محصولات که در مخرج تابع هدف لحاظ شده­اند.

     بنابراین در این حالت بایستی تابع هدف        برنامه­ریزی کسری حداقل شود تا صورت کسرها (میزان مصرف انواع کودهای شیمیایی، سموم شیمیایی و آب) حداقل و مخرج کسرها (میزان درآمد ناخالص یا بازده برنامه­ای محصولات) حداکثر شود.

 

شاخص­های پایداری

شاخص ابزاری برای مقایسه تغییرات یک پدیده در دو زمان متفاوت است. اصولا برای ارزیابی و پایش بهتر هر موضوعی شاخص­هایی تعیین می شود. برای کشاورزی پایدار نیز شاخص هایی در نظر گرفته شده است که کاربرد آنها  این امکان را فراهم می­کند تا  مشخص شود  که آیا اقدامات ما در جهت کشاورزی پایدار بوده است یا خیر(کوچکی 1376). در مطالعه حاضر سه نوع شاخص­ پایداری زیست محیطی که مربوط به مصرف کودها، سموم شیمیایی و همچنین میزان مصرف آب در ماه­های گرم سال می­باشند، به صورت زیر در نظر گرفته شده­اند.

                                                                       

 [9]     = شاخص پایداری نسبت به نهاده کود شیمیایی

سطح زیر کشت /  میزان مصرف کود شیمیایی

 

[10]     =شاخص پایداری نسبت به نهاده سم شیمیایی      سطح زیر کشت /  میزان مصرف سم شیمیایی

 

[11]                   =شاخص پایداری نسبت به نهاده آب

سطح زیر کشت /  میزان مصرف آب

 

ارقام کوچکتر این شاخص­ها مبین پایداری بیشتر است. به عبارت دیگر هرچه نسبت مصرف نهاده­های فوق در یک دوره زمانی کاهش یابد، بهره برداران در جهت پایداری عمل می کنند و یا سیاست های دولت نظام تولید را به سمت پایداری هدایت می­کند.                                                

 

د­اده­ها

در این تحقیق قسمتی از داده­ها به روش     کتابخانه­ای و از آمارنامه­های سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی، سازمان آب منطقه­ای مراغه و مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان مراغه و بناب بدست آمده و قسمت دیگر به روش میدانی و با تکمیل پرسشنامه از کشاورزان منطقه مورد مطالعه در سال زراعی 90-1389 حاصل شد. به منظور نمونه گیری تعداد بهره برداران 26 روستای دشت مراغه- بناب به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شد که در حدود 3760 نفر بهره بردار زراعی بود. سپس تعداد نمونه با توجه به معیار واریانس سطح زیر کشت از طریق رابطه کوکران به میزان 288 بهره­بردار محاسبه شد. اطلاعات مورد نیاز که به صورت مصاحبه حضوری و از طریق تکمیل پرسشنامه ها جمع آوری شدند شامل عملکرد در واحد سطح محصولات زراعی، قیمت محصول، میزان مصرف نهاده­ها در واحد سطح و قیمت­های مربوط به نهاده­های مصرفی و برخی ویژگی­های بهره برداران جامعه مورد مطالعه می باشند.

 

نتایج و بحث

در این قسمت نتایج الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه گزارش شده و با الگوی کشت فعلی منطقه مقایسه خواهند شد. اما قبل از حل مدل نیاز به محاسبه ضرایب تابع هدف که شامل میانگین مصرف کود­های شیمیایی، سموم شیمیایی، آب و درآمد ناخالص و همچنین ضرایب توابع محدودیت­ها که شامل ضرایب تکنیکی مربوط به سطح زیر کشت، آب، نیروی کار، کود­های شیمیایی، سموم شیمیایی و ماشین آلات می­باشد که از اطلاعات  پرسشنامه­ها استخراج شدند. جداول 1 و 2 به ترتیب نشاندهنده ماتریس ضرایب تابع هدف و ماتریس ضرایب فنی محدودیت­هاست که منطبق بر مساله برنامه­ریزی کسری خطی چند هدفه (MLFP) است. این ضرایب از اطلاعات پرسشنامه­ها محاسبه شده­اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول1- ماتریس ضرایب تابع هدف الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه برای منطقه مورد مطالعه

شاخص

 

هدف

ضرایب تابع هدف

گندم(x1)

جو(x2)

یونجه(x3)

ذرت(x4)

پیاز(x5)

درآمد

درآمد ناخالص(ریال)

max

305000

136234

378000

154500

383612

کودهای شیمیایی

کود فسفاته(کیلوگرم)

min

200

200

200

150

600

کود ازته(کیلوگرم)

min

200

120

150

250

300

کود پتاسه(کیلوگرم)

min

0

0

100

50

100

سموم شیمیایی

سم علف­کش(لیتر)

min

3

2

2

1

5

سموم حشره­کش و قارچ­کش(لیتر)

min

0

0

3

2

6

 

 

 

آب مصرفی

آب فروردین(مترمکعب)

min

1130

900

1000

0

0

آب اردیبهشت(مترمکعب)

min

1260

970

1510

1600

1076

آب خرداد(مترمکعب)

min

0

0

1510

2400

3433

آب تیر(مترمکعب)

min

0

0

1510

1700

4370

آب مرداد(مترمکعب)

min

0

0

1510

0

3509

آب شهریور(مترمکعب)

min

0

0

1460

0

893

آب آبان(مترمکعب)

min

960

945

0

0

0

                 

       

 

جدول 2- ماتریس ضرایب فنی محدودیت­ها

محدودیت­ها

مقادیر سمت راست

جهت نامساوی

ضرایب فنی

سطح زیر کشت

سطح زیر کشت

58/2801

>=

1

1

1

1

1

 

 

آب مصرفی

آب فروردین(مترمکعب)

2767000

>=

1130

900

1000

0

0

آب اردیبهشت(مترمکعب)

2985000

>=

1260

970

1510

1600

1076

آب خرداد(مترمکعب)

3050000

>=

0

0

1510

2400

3433

آب تیر(مترمکعب)

2880000

>=

0

0

1510

1700

4370

آب مرداد(مترمکعب)

2780000

>=

0

0

1510

0

3509

آب شهریور(مترمکعب)

2880000

>=

0

0

1460

0

893

آب آبان(مترمکعب)

2767000

>=

960

945

0

0

0

 

 

 

                                  نیروی کار      

نیروی کار  

نیروی کار فروردین(نفرروز)

28500

>=

2

2

5

0

7

نیروی کار اردیبهشت(نفرروز)

28500

>=

2

2

3

7

5

نیروی کار خرداد(نفرروز)

31120

>=

2

3

6

5

5

نیروی کار تیر(نفرروز)

32000

>=

5

3

3

5

5

نیروی کار مرداد(نفرروز)

32000

>=

0

0

6

6

5

نیروی کار شهریور(نفرروز)

33170

>=

0

0

4

7

0

نیروی کار مهر(نفرروز)

33170

>=

1

1

3

0

7

نیروی کار آبان(نفرروز)

30000

>=

6

4

0

0

0

 

کودهای شیمیایی

کود فسفاته(کیلوگرم)

3134000

>=

200

200

200

150

600

کود ازته(کیلوگرم)

7694500

>=

200

120

150

250

300

کود پتاسه(کیلوگرم)

468000

>=

0

0

100

50

100

 

سموم شیمیایی

سم علف­کش(لیتر)

35300

>=

3

2

2

1

5

سموم حشره­کش و قارچ­کش(لیتر)

56900

>=

0

0

3

2

6

 

ماشین آلات    

 

 

کمباین(ساعت)

12420

>=

10

8

0

0

0

خرمنکوب(ساعت)

13500

>=

4

3

0

0

0

تراکتور پاییز(ساعت)

35000

>=

9

8

0

0

0

تراکتور بهار(ساعت)

35000

>=

0

0

8

0

15

 

 

 

 در جدول 1 درآمد ناخالص هر یک از محصولات از تفاضل بین درآمد حاصل از فروش محصولات کشت شده مورد مطالعه و هزینه­های متغیر در مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت، بدست آمده است. میانگین درآمد ناخالص برای هر یک از محصولات در سطح منطقه به عنوان ضرایب در نظر گرفته شده است. جدول 2 نیز ضرایب داده- ستاده و مقدار سمت راست را برای هر یک از محدودیت­ها نشان می­دهد. ضرایب داده- ستاده هر محدودیت، میزان مصرف آن منبع را برای هر هکتار از محصولات مورد مطالعه نشان می­دهد و مقدار سمت راست نیز میزان موجودی آن منبع را نشان می­دهد. با استفاده از مقادیر جداول 1 و 2 الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه حل شد که نتایج آن در جدول 3 گزارش شده است. در جدول 3 علاوه بر الگوی کشت حاصل از الگوی برنامه­ریزی کسری الگوی کشت فعلی منطقه نیز گزارش و با همدیگر مقایسه شده است.

 

 

 

 

 

جدول3- نتایج الگوی برنامه­ریزی کسری و الگوی کشت فعلی در منطقه مورد مطالعه(واحد: هکتار)

محصول

الگوی فعلی

الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه

گندم

78/1257

31/1101

جو

58/949

86/175

یونجه

17/416

53/116

ذرت علوفه­ای

05/26

39/3

پیاز

152

24/18

مجموع سطح زیر کشت

58/2801

33/1415

درآمد ناخالص(ریال)

7326339900

5114268390

            

 

همانطور که از جدول 3 پیداست سطح زیر کشت گندم در مدل برنامه­ریزی کسری در مقایسه با الگوی فعلی 47/156 هکتار کاهش یافته و به 31/1101 هکتار رسیده است. سطح زیر کشت چهار محصول جو، یونجه، ذرت علوفه­ای و پیاز کاهش چشمگیری داشته و به ترتیب به 86/175، 53/116، 39/3 و 24/18 هکتار تقلیل پیدا کرده اند. این مقادیر در واقع حداقل سطح زیر کشت­هایی است که در تناوب محصولات زراعی منطقه در نظر گرفته شده­اند. یعنی از نقطه نظر پایداری بایستی عمدتا گندم در منطقه تولید شود و تولید سایر محصولات زراعی در حداقل خود خواهند بود. بیشترین سطح زیر کشت در الگوی فعلی و مدل برنامه­ریزی کسری به گندم و کمترین سطح زیر کشت به ذرت علوفه­ای تخصیص یافته است. با اجرای الگوی برنامه­ریزی کسری میزان درآمد ناخالص به 5114268390 ریال می­رسد که نسبت به حالت فعلی کاهش را نشان می­دهد. این وضعیت حاکی از آن است که برای رسیدن به برخی از اهداف کشاورزی پایدار در منطقه مورد مطالعه بایستی از 2212071510 ریال درآمد ناخالص صرف­نظر شود. جدول 4 نتایج حاصل از محاسبه شاخص­های پایداری در الگوهای کشت فعلی  و برنامه­ریزی کسری در منطقه مورد مطالعه را نشان می­دهد.

 

 

 

 

 

جدول 4- نتایج محاسبه شاخص­های پایداری در الگوی کشت فعلی و الگوی برنامه­ریزی کسری

شاخص­های پایداری

الگوی کشت فعلی

الگوی برنامه­ریزی کسری با اهداف چندگانه

کود فسفاته(کیلوگرم در هکتار)

23/221

04/205

کود ازته(کیلوگرم در هکتار)

8/190

77/181

کود پتاسه(کیلوگرم در هکتار)

74/20

64/9

سم علف­کش(لیتر در هکتار)

5/3

81/2

سموم حشره­کش و قارچ­کش(لیتر در هکتار)

78/0

32/0

آب در خرداد ماه(مترمکعب در هکتار)

88/432

78/373

آب در تیر ماه(مترمکعب در هکتار)

2/477

53/382

آب در مرداد ماه (مترمکعب در هکتار)

68/414

72/369

آب در شهریور ماه(مترمکعب در هکتار)

47/350

08/330

  

 

همانطور که از جدول 4 ملاحظه می­شود شاخص­های پایداری مربوط به میزان مصرف کودها و سموم شیمیایی و همچنین میزان مصرف آب در ماه­های گرم سال در الگوی برنامه­ریزی کسری کمتر از الگوی کشت فعلی منطقه است. به عنوان نمونه میزان مصرف کود ازته در الگوی کشت فعلی برابر 8/190 کیلوگرم در هر هکتار می­باشد و لیکن با در نظر گرفتن الگوی برنامه­ریزی کسری این میزان مصرف به 77/181 کیلوگرم در هکتار کاهش پیدا می­کند. با تغییر الگوی کشت فعلی منطقه به الگوی برنامه­ریزی کسری، از بین نهاده­های شیمیایی­، میزان مصرف کود فسفاته بیشترین تغییر و میزان مصرف سموم حشره­کش و قارچ­کش کمترین تغییر را خواهند داشت. در مورد مصرف آب در ماه­های گرم سال نیز ملاحظه می­شودکه میزان مصرف آب در الگوی برنامه­ریزی کسری کمتر از الگوی کشت فعلی منطقه است. مثلا متوسط میزان مصرف آب در خرداد ماه در الگوی کشت فعلی منطقه برابر88/432 مترمکعب در هکتار می­باشد. ولی با اجرای الگوی برنامه­ریزی کسری میزان مصرف آب در این ماه کاهش یافته و به 78/373 مترمکعب در هکتار می­رسد و به همین ترتیب میزان مصرف آب در ماه­های تیر، مرداد و شهریور نیز از الگوی فعلی که 2/477، 68/414 و 47/350 متر مکعب برای هر هکتار می­باشد به ترتیب به 53/382، 72/369 و 08/330 متر مکعب در هکتار کاهش می­یابد. این صرفه­جویی موجب می­شود که در این ماه­ها که جزو ماه­های کم آب محسوب می­ود از فشار بی­رویه روی منابع آبی کاسته شود.در یک نتیجه­گیری کلی می­توان بیان داشت که، الگوی کشت ارائه شده بر مبنای برنامه­ریزی کسری با الگوی فعلی منطقه اختلاف دارد. این تفاوت مبین موثر بودن شروط پایداری لحاظ شده در الگوی برنامه­ریزی کسری است. به عبارت دیگر می­توان گفت که زارعین منطقه مورد مطالعه در تدوین الگوی کشت فعلی خود به ویژگی­های زیست­محیطی و پایداری منطقه چندان توجهی ندارند، در حالی­که با استفاده از برنامه­ریزی کسری می­توان با معرفی شاخص­های پایداری، الگوی کشتی را تدوین کرد که ضمن ممکن ساختن کسب سود لازم، استفاده از حداقل نهاده­های کودها، سموم شیمیایی و همچنین آب را میسر سازد. با محاسبه شاخص­های پایداری مشخص شد که مصرف سموم و کودهای شیمیایی در الگوی برنامه­ریزی کسری نسبت به الگوی فعلی مقادیر پایین­تری را نشان می­دهد اگرچه اجرای الگوی برنامه­ریزی کسری درآمد ناخالص کمتری را بدست می­دهد ولی در صورت اجرای این الگو برخی از اهداف پایداری بخصوص کاهش مصرف مواد شیمیایی مضر در منطقه رعایت شده و همچنین از لحاظ میزان مصرف آب بخصوص در ماه­های گرم سال کمبودی وجود نخواهد داشت. نتایج مطالعات قبلی از جمله مطالعه کهنسال و فیروز زارع (1387) که به تعیین الگوی بهینه کشت استان خراسان شمالی با اهداف کشاورزی پایدار پرداختند نیز نشان می­دهد که الگوی حاصل از برنامه‌ریزی کسری برای دستیابی به پایداری با الگوی کشت فعلی منطقه اختلاف چشمگیری دارد. همچنین نتایج مطالعه زمانی و همکاران (1389) که به تعیین الگوی زراعی در جهت کشاورزی پایدار برای شهرستان پیرانشهر پرداختند حاکی از آن است که الگوی بهینه کشت با استفاده از برنامه‌ریزی کسری با الگوی فعلی کشت اختلاف زیادی دارد. 

 

پیشنهادها

با توجه به اینکه حرکت به سمت الگوی کشت پایدار در کوتاه ­مدت باعث کاهش بازده برنامه­ای بهره­برداران می­شود، می­توان با تمهیدات و اقدامات مناسبی مانند اعمال قیمت­های متفاوت (قیمت­های بیشتر برای محصولاتی که در تولید آن­ها از سموم و کودهای شیمیایی کمتری استفاده شده است) بخشی از کاهش درآمد را جبران کرد. همچنین از آنجاییکه با اجرای الگوی برنامه­ریزی کسری میزان مصرف کودها و سموم شیمیایی نسبت به الگوی کشت فعلی کاهش  می­یابد و در نتیجه باعث کاهش تولید می­شود بایستی با اقداماتی همچون در نظر گرفتن یارانه برای نهاده­هایی از قبیل کودهای سبز و بذرهای اصلاح شده، شناسایی و رواج روش­های مبارزه کاراتر و ارزانتر بیولوژیک و بکارگیری فنون کشاورزی علمی و پیشرفته و استفاده از تناوب­های پایدار در میان مدت و بلند مدت کاهش تولید ناشی از کاهش مصرف کودها و سموم شیمیایی جبران شود.

توصیه می­شود در کوتاه مدت به منظور پیشگیری و کاهش خسارات حاصل از مصرف مواد شیمیایی بر محیط زیست و به منظور افزایش انگیزه، کمک­هایی را به منظور تشویق برای کشاورزانی که اصول کشاورزی پایدار را رعایت می­کنند و از نهاده­های زیان­آور استفاده کمتری می­کنند، در نظر گرفته شود. به نظر می­رسد چنین سیاست­هایی به نفع جامعه و دولت خواهد بود چرا که در این حالت هم آسیب و ضرر کمتری به محیط زیست وارد می­شود وهزینه­های تخریب و بازسازی به مراتب کاهش می­یابد و هم قسمتی از کاهش درآمد کشاورزان جبران می­شود.

از آنجایی که شرایط اقلیمی و اقتصادی مناطق مختلف متفاوت است بنابراین ممکن است  شاخص­های پایداری هم در مناطق مختلف متفاوت باشد. بنابراین برای اخذ نتایج دقیق­تر می­بایستی استفاده از چنینالگوهایی متناسب با شرایط و متغیرهای هر منطقه انجام گیرد.



[1] -Linear Fractional Programming

منابع مورد استفاده
امینی فسخودی ع. و نوری س.ه. 1390. ارزیابی پایداری و تعیین الگوی کشت سیستم­های زراعی براساس بهینه­سازی بهره­برداری از منابع آب و خاک با استفاده از الگوهای غیرخطی برنامه­ریزی ریاضی. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، علوم آب و خاک. سال پانزدهم. شماره 55. صفحات 99 تا 109.
بریم نژاد و. یزدانی س. 1383. تحلیل پایداری در مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی با   استفاده از برنامه­ریزی کسری، (مطالعه موردی استان کرمان). مجله پژوهش و سازندگی.شماره 63. صفحات 2 تا 16.                                                
حسین زاد ج.1383. تعیین روش قیمت گذاری آب در بخش کشاورزی(مطالعه موردی سد و شبکه علویان)، رساله دکتری، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تهران، تهران.
زمانی ا. صبوحی م. و نادر ه. 1389.  تعیین الگوی زراعی در جهت کشاورزی پایدار با استفاده از برنامه ریزی کسری فازی با اهداف چندگانه (مطالعه موردی: شهرستان پیرانشهر ).مجله دانش کشاورزی و تولید پایدار. شماره 4. صفحات 103 تا 112.
کوچکی ع. 1376. کشاورزی و توسعه پایدار. مجموعه مقالات توسعه پایدار کشاورزی، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره 4. صفحات 89 تا 96.
کهنسال م و فیروز زارع ع.1387. تعیین الگوی بهینه کشت همسو با کشاورزی پایدار با استفاده از برنامه ریزی فازی کسری با اهداف چندگانه، (مطالعه موردی استان خراسان شمالی). فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال شانزدهم،  شماره 62 ، صفحه های 1 تا 31.  
منصوری ه. کهنسال م. 1384. تعیین الگوی کشت بهینه کشت زراعی براساس دو دیدگاه اقتصادی و زیست محیطی. مجموعه مقالات پنجمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران. دانشگاه سیستان و بلوچستان. صفحات 12 تا 35.
موسوی س.ن. و قرقانی ف. 1388. محاسبه شاخص­های پایداری آب کشاورزی توسط مدل برنامه­ریزی کسری(مطالعه موردی شهرستان مرودشت). فصلنامه اقتصاد کشاورزی، سال سوم، شماره 3. صفحات 143 تا 155.
Castrodeza C., Lara  P. and Pena T. 2005. Multicriteria fractional model for feed formulation: economic, nutritional and environmental criteria. Agriculture Systems 86: 76- 96.
Charnes AW., Cooper W. and Rhodes E. 1978. Measures the efficiency of decision making units , European  Journal of  Operational Research 2:428-449.
Daneshvar M. , Sahnoushi N. and Salehi Reza Abdi F. 2009. The determination of optimal crop pattern with aim of reduction in hazards of environmental, American Journal of Agricultural and Biological Science 4(4): 305-310.
Dutta D., Rao J.R., Tiwari R.N., 1993. A restricted class of multiobjective linear fractional programming problems, European Jpurnal of Operational Research 68(3): 352-355.
Hansen JW. 1996. Is agricultural sustainability a useful concept?. Agriculture Systems 50(2): 117- 14.
Lara P. and Stancu-Minasian I. 1999. Fractional programming: a tool for the assessment of sustainability. Agricultural Systems 62:131-141.
Pomar C., F. Dubeau M.-P. Létourneau-Montminy C. Boucher and P.-O. Julien. 2007. Reducing phosphorus concentration in pig diets by adding an environmental objective to the traditional feed formulation algorithm. Livestock Science.111: 16–27.
Romero C. and Rehman T. 1989. Multiple criteria analysis for agricultural decisions,  Elseviear,  Amesterdam.