Factors affecting the use of modern irrigation systems for Sustainable Agricultural Development (Case Study: Rural Areas of Bostan Abad City of East- Azerbayjan Province-Iran)

مقدمه 

      در دهه­های اخیر دستیابی به اهداف توسعه کشاورزی پایدار در ایران به علت بحران خشکسالی و کم آبی به ویژه در بخش کشاورزی که یکی از مصرف‌کنندگان عمده آب محسوب می‌شود با مشکل جدی مواجه شده است،. بخش کشاورزی ایران بیش از 90 درصد آب کشور را مصرف می‌کند که این میزان مصرف، 22 درصد بیشتر از متوسط مصرف جهانی آب در بخش کشاورزی است و طبق گزارش سازمان خواربار جهانی(فائو) راندمان آبیاری کشاورزی در ایران که طبق اعلام وزارت جهاد کشاورزی 40 درصد است، از کشورهای مشابه خود از نظر اقلیمی، اجتماعی و اقتصادی از قبیل هند، چین، مصر، سوریه، پاکستان، عربستان، ترکیه و حتی لیبی هم کمتر است که این شرایط بحران کم‌آبی را برای کشور رقم زده است (بازگیر ۲۰۱۵).

بنابراین برای رسیدن به اهداف کشاورزی پایدار بکارگیری راهبردهای مختلف جهت مدیریت بهینه مصرف آب کشاورزی و افزایش سطح بهره‌وی آن ضروری بنظر می‌رسد و دولت هم در سالهای اخیر از چنین راهبردهائی به شکلهای مختلف از نظر مالی و تسهیلاتی و فناوری حمایت می‌نماید. چنانچه به جای راندمان آبیاری به معیار صحیح بهره‌وری آب(کیلوگرم محصول تولید شده به ازای مصرف یک متر مکعب آب) توجه شود، می‌توان از آب موجود به نحو موثرتری بهره‌برداری نمود. کشورهایی که سرانه آب آنان بیش از ایران است، در چند دهه اخیر تلاش بسیاری در تامین، ذخیره، انتقال و مصرف بهینه آب به خرج داده‌اند. تنوع اقلیم و پراکنش غیریکنواخت مکانی و زمانی نزولات آسمانی خود به مشکلات تامین آب و آبیاری در ایران می‌افزاید، لذا کوشش ما می‌بایست چندین برابر کشورهایی باشد که مشکلات کمتری در این زمینه دارند. تغییر و اصلاح روش‌های انتقال آب و آبیاری(سطحی و تحت فشار) می‌تواند ما را در استفاده بهینه از منابع محدود آب یاری کند. یکی از راهـکارها در جهت مقابله با این مسـایل، اشــاعه فنـاوری های نوین آبیاری در میان کشاورزان می باشد. زیرا علاوه بر اراضی مسطح، آبیاری تحت فشار در زمین‌های با توپوگرافی متغیر می‌تواند بکار رود. با توجه به وضع موجود، دیگر به روش‌های آبیاری تحت فشار نمی‌توان به چشم تزئین و تجمل نگریست، بلکه در کنار روش‌های کارآمد سطحی می‌بایست با در نظر گرفتن نوع خاک و گیاه یکی از روش‌های مناسب آبیاری نوین را انتخاب کرد (ولیزاده، ۲۰۰۳). فناوری نوین استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار، نوآوری در کشاورزی به حساب می آید که باید ضمن سازگار بودن با شرایط منطقه ای، محلی و مسایل فنی، مورد پذیرش کشاورزان و مدیران مزرعه قرار گیرد.

    به طور کلی سیستم های نوین آبیاری به روش هایی گفته می شود که آب را توسط لوله و تحت فشاری بیش از فشار اتمسفر در سطح مزرعه توزیع می کنند. آبیاری تحت فشار بارانی و  قطره ای دو نمونه از فناوری‌های نوین می‌باشند که بکار گیری انها در کشورمان در مناطق مختلف با حمایت‌های مالی و کارشناسی وزارت جهاد کشاورزی رو به توسعه می‌باشد. ابیاری بارانی که استفاده از آن از اوایل قرن بیستم در جهان و از اواسط دهه ۵۰ در کشورمان توسعه یافته روشی است که طی آن آب به صورت قطرات باران بر روی خاک باریده و آبیاری تا رفع کمبود ذخیره آبی خاک منطقه ریشه ها ادامه می یابد. در آبیاری بارانی بر خلاف روش های دیگر، آب در یک سیستم لوله های بسته و تحت فشار(بیش از فشار اتمسفر) جریان دارد (خادم ۲۰۱۴). برای افزایش راندمان آبیاری و کارآیی مصرف آب، توسعه و اصلاح شبکه های مدرن انتقال و توزیع آب، انجام آبیاری در مواقع نیاز و به اندازه،  به کارگیری روش های جدید آبیاری و ترویج و آموزش فناوری های آبیاری تحت فشار به کشاورزان را پیشنهاد می کند ( فرشی ۲۰۰۳). با وجود حمایت های دولت و ارائه تسهیلات به کشاورزان در اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار از دهه 70، کشاورزان استقبال چندانی از این فناوری نکرده اند و اجرای طرح در سطح کشور از روند کندی برخوردار بوده است. طی دو دهه از حدود 7 میلیون هکتار پیش بینی شده تنها حدود 950 هزار هکتار از اراضی کشور تحت پوشش آبیاری تحت فشار قرار گرفته اند. در روستاهای استان آذربایجان شرقی نیز روند پذیرش این فناوری با برنامه پیش بینی شده مطابقت ندارد. دولت در سال 90، 8000 میلیارد ریال بودجه جهت توسعه سطح پوشش سیستم‌های آبیاری تحت فشار در کشور تخصیص نموده که سهم استان در این سال 10 هزار هکتاردر نظر گرفته شده بود. بمنظور تشویق بیشتر کشاورزان به پذیرش طرح، طی مصوبه جدید، سهم دولت از تامین اعتبار اجرای طرح از 50 درصد به  ‌85 درصد افزایش یافته و 15 درصد باقی‌مانده سهم کشاورز نیز بصورت وام کم بهره توسط بانک‌های عامل به کشاورزان پرداخت می شود (حسینی ۲۰۱۱).

گرچه تحقیقات برتری روش های آبیاری تحت فشار بر آبیاری رایج کشاورزان که اکثرا سطحی می‌باشد را نشان می‌دهد، ولی بنظر می‌رسد که عوامل بسیاری علاوه بر عوامل فنی و اقتصادی در این امر دخیل می‌باشند. که بررسی علمی و دقیق رفتار کشاورزان به منظور پذیرش و استفاده از این روش‌ها الزامی به نظر می‌رسد. این امر بیانگر این مساله است که علاوه بر ویژگی‌های فنی و اقتصادی، سازه‌های تعیین‌کننده دیگری در پذیرش و بکارگیری عملی این تکنولوژی‌ها توسط کشاورزان دخالت دارند که لازم است با روش‌های پژوهشی شناسائی و در فرآیند تصمیم‌گیری پذیرش ایده نو مورد توجه مروجین قرار گیرد. لذا مساله اصلی تحقیق این است که چه عواملی بیشترین تاثیر را در کشاورزان برای پذیرش یا رد استفاده از فناوری آبیاری تحت فشار می‌گذارند. بدیهی است با شناخت این عوامل می‌توان با دید بازتر و علمی‌تری با مساله برخورد کرد و زمینه نشر و ترویج این فناوری را بصورت مناسب انجام داد تا با افزایش آهنگ پذیرش توسط کشاورزان مواجه شده و زمینه افزایش بهره وری و کاهش مصرف آب کشاورزی فراهم گردد.

طبق آمار ارائه شده توسط سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی، از ابتدای شروع طرح در دهه ۷۰ تا زمان انجام تحقیق در سال ۹۶، در روستاهای شهرستان بستان آباد، حدود  2۷۵۰ هکتار از اراضی زراعی(3۹۰ نفراز کشاورزان)، تحت پوشش آبیاری تحت فشار قرار گرفته است ( سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان شرقی، ۲۰۱۸ ). لذا سوال اصلی تحقیق این است که چه عواملی موجب گردیده با وجود ویژگی­های مثبت این فناوری، کشاورزان روستاهای بستان آباد از پذیرش آن خودداری ‌کنند و چرا توسعه اجرای طرح در منطقه از سرعت کمی برخوردار است؟ راجرز با توجه به درک گیرنده از نوآوری، چندین ویژگی را برای نوآوری در نظر گرفته  که درپذیرش آن موثرند و عبارتند از: مزیت نسبی، سازگاری، پیچیدگی، آزمون پذیری و قابلیت رؤیت بودن (راجرز ۲۰۰۳ ). از دیدگاه ملک محمدی (۲۰۰۴) فناوری های نو از جمله سیستم های آبیاری تحت فشار به شرط آن که دارای خصوصیات عمومی زیر باشند، احتمال پذیرش آنها توسط کشاورزان افزایش می یابد:

     1- مورد نیاز واقعی مردم در حرفه و زندگی روزمره باشد و راه حل مناسبی برای مشکلات مردم باشد.

     2- تناقضی با اعتقادات و فرهنگ مردم منطقه نداشته باشد .

     3- مطابق با موقعیت، خصوصیات و امکانات مردم و منطقه باشد.

     4- منافع مردم منطقه را تضمین کند، یعنی در جهت منافع آنی و آتی مردم باشد.

     5- قابلیت رقابت با روش های مشابه و موجود را داشته باشد و نتایج بهتری ارائه کند.

     6- پیشرفت های حاصل از آن ایده به خوبی مشهود و قابل مقایسه باشد.

     7- مورد پذیرش مروج و رهبران محلی باشد.

     16- کاربرد عملی داشته باشد و کمتر به مهارت های آموزشی و مطالعاتی فراگیر متکی باشد.

در زمینه عوامل مؤثر بر پذیرش نوآوری های کشاورزی از سوی کشاورزان، مطالعات متعددی صورت گرفته است که به نتایج برخی از آنها اشاره می شود. در  مطالعه دینار و یارون (۱۹۹۲)، را بطه معنی داری میان پذیرش فناوری های آبیاری و متغیرهای مستقل: قیمت آب، قیمت محصولات کشاورزی و یارانه برای خرید تجهیزات آبیاری مشاهده شد. شریستا و گوپالاریشما (۱۹۹۳) در مطالعه ای تحت عنوان: پذیرش و انتشار فناوری آبیاری قطره ای: تحلیل اقتصادی، به این نتیجه رسیدند که افزایش درآمد و صرفه جویی در مصرف آب و نیروی کار مهم ترین عوامل مؤثر بر پذیرش سریع روش آبیاری قطره ای است و مدت زمان آگاهی و آشنایی با یک فناوری، سبب افزایش اطلاعـات در مورد آن فنــاوری شده و در نتیجه کـاهش ریسک های همراه با پذیرش فناوری و سرانجام افزایش امکان گزینش آن را در پی خواهد داشت. در تحقیق جهان‌نما (۲۰۰۱)، تحــت عنوان: عوامل اجتمـاعی- اقتصـادی مؤثر در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار نتیجه گرفتند که ویژگی های فردی و اجتماعی مانند سن، سابقه کار، تحصیلات، آگاهی، امکانات مالی و ارتباط بیشتر با کارشناسان ترویج، در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار مؤثر هستند. کرمی و رضائی مقدم (۲۰۰۲)، طی تحقیقی ۱۸ مورد مسائل و مشکلات کاربرد آبیاری بارانی را در سه طبقه مشکلات: فنی، اقتصادی و اطلاعاتی دسته بندی نمودند. یافته های تحقیق کارکی و بائر (۲۰۰۴) تحت عنوان: پذیرش فناوری کشاورزی و امنیت غذایی خانواده: تحلیل عوامل تعیین کننده پذیرش فناوری و اثر پروژه های اجرا شده، مطالعه موردی دهقانان خرده پا در نپال، نشان داد که دسترسی به اعتبارات، سطح تحصیلات، درآمد غیر زراعی، خدمات ترویجی، پروژه های اجرا شده در این زمینه، اندازه مزرعه و تجربه کشاورز به طور معنی داری بر تصمیم به پذیرش تأثیر می گذارند. متغیرهایی همچون آموزش، بعد خانوار و عضویت در گروه، در این تحقیق رابطه معنی داری با متغیر وابسته پذیرش نشان ندادند.  ساکا (۲۰۰۵) طی تحقیقی در جنوب غربی نیجریه تحت عنوان: پذیرش واریته های اصلاح شده  برنج در بین کشاورزان خرده پا ، متغیرهای: اندازه مزرعه، تعداد تماس های ترویجی و میزان بازده واریته های اصلاح شده برنج را از عوامل مؤثر بر تصمیم کشاورز به پذیرش و کشت واریته های اصلاح شده برنج معرفی کرد. خلیفه سلطانی و همکاران (۲۰۰۸) طی تحقیقی در مورد عوامل موثر بر پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان شهرستان اصفهان متغیرهای: کاهش هزینه آبیاری و کارگری، یکپارچگی اراضی، توصیه شواری اسلامی و همسایگان را بعنوان عوامل موثر بر پذیرش معرفی نمودند. آدئوتی (۲۰۰۹) طی تحقیقی تحت عنوان: عوامل موثر بر پذیرش فناوری آبیاری و تاثیر آن بر فقر خانواده ها در کشور غنا، نتیجه گرفت که میزان دسترسی به نیروی کار و دفعات بازدیدهای ترویجی در طول سال و نوع منطقه کشاورزی در پذیرش فناوری نقش مهمی ایفا می‌کنند. محبوبی و همکاران (۲۰۱۱)، طی تحقیقی درشهرستان بشرویه خراسان جنوبی، عمده ترین عوامل بازدارنده به کارگیری روش‌های نوین آبیاری توسـط کشاورزان را عـدم مشارکت آنـان در فرآینـد تصمیم گیری، بنیه ضعیف مالی و ضعف آموزش و اطلاع رسانی در مـورد فواید روشهای جدید آبیاری ذکر کردند. همچنین عمـده تـرین عوامـل تـشویق کننـده بـه کـارگیری روشهای جدید آبیاری را توجه به مشارکت آنان در مراحـل قبل و حین اجرای روشهای جدید آبیاری و اطلاع رسـانی در زمینه اثرات و پیامدهای روشها اعلام کردند. متغیرهای: کوچک بودن قطعات، مشکلات دریافت وام، نداشتن مالکیت اراضی را بعنوان عوامل بازدارنده و متغیرهای: تحصیلات، مالکیت زمین و میزان زمین زراعی طی تحقیق در روستاهای شوش، اندیمشک و دزفول  بعنوان عوامل پیش برنده پذیرش آبیاری تحت فشار توسط آقاپور و همکاران (۲۰۱۳) معرفی شدند. غلامرضائی و همکاران (۲۰۱۴)  طی مطالعه ای تحلیلی نتیجه گرفتند که عوامل: اقتصادی، اجتماعی، حمایتی، شخصی و محیطی، ۵۵ درصد پذیرش نوآوری آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان ایران را تبیین می کنند. گاتام و باتا (۲۰۱۵) در بخش کشاورزی کشور نپال نشان داد که متغیرهای: سطح سواد، میزان مالکیت زمینزراعی، میزان دسترسی به اعتبارات و موقعیت جغرافیایی زمین تاثیر زیادی در پذیرش فناوری نوین آبیاری دارند. رحمانی و همکاران (۲۰۱۶) طی تحقیقی با استفاده از مدل رگرسیون لاجیت در استان اردبیل، نتیجه گرفتند که متغیرهای: آموزش، حجم آب مصرفی، رضایت از خدمات بانکی و اداری بترتیب عوامل موثر بر پذیرش بودند که اثر نهائی آنها بر متغیر وابسته حدود 5/34 درصد بود. تحقیقی در برزیل در رابطه با عوامل موثر در پذیرش فناوری آبیاری نوین توسط باغداران مرکبات توسط روسی و همکاران (۲۰۱۶) نشان داد که تعداد ارقام مرکبات، منابع درآمد کشاورزی و آموزش‌های فنی نقش موثری در پذیرش فناوری داشتند. همچنین تحقیقی توسط موحدی و همکاران (۲۰۱۷) تحت عنوان: عوامل موثر بر پذیرش آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان شهرستان اسدآباد نشان داد که متغیرهای: سودمندی ادراکی، سهولت استفاده ادراکی و نگرش مثبت نسبت به استفاده از آبیاری تحت فشار رابطه مثبت و معنی داری با متغیر وابسته پذیرش داشتند. چاچیرد و همکاران (۲۰۱۷) طی تحقیقی در رابطه با پذیرش فناوری آبیاری کشاورزی و بازگشت سرمایه در یکی از ایالت های تایلند نتیجه گرفته شد که سطح زیر کشت، میزان درآمد مزرعه، عضویت در انجمن بهره‌برداران اب با پذیرش رابطه مثبت و سن رابطه منفی داشت. تجزیه و تحلیل هزینه – فایده نیز نشان داد که ابیاری تحت فشار از بازگشت سرمایه بالایی برخوردار است. تحلیل رگرسیونی نیز نشان داد متغیرهای: سطح زیر کشت، موقعیت زمین و میزان مشارکت گروهی از عوامل موثر بر پذیرش فناوری می‌باشند.

    با توجه به تحقیقات انجام شده در زمینه عوامل مؤثر بر پذیرش نوآوری ها و حقایق موجود به نظر می رسد که برخی از عوامل شامل ویژگی های فردی، زراعی، اقتصادی و ارتباطی بهره برداران،  ویژگی های نوآوری و نیز مسایل و مشکلات سیستم های آبیاری تحت فشار در میزان پذیرش این فناوری ها، به عنوان یک نوآوری، مؤثر باشند که متغیرهای مستقل مربوط به هر عامل در بخش مواد و روش ها ارائه شده است. هدف اصلی تحقیق شناسایی عوامل موثر بر بکارگیری سیستم های نوین آبیاری برای توسعه پایدار کشاورزی ر در روستاهای شهرستان بستان آباد  بود. در این راستا اهداف فرعی زیر  مورد توجه قرار گرفتند:

-  شناسائی ویژگی های اقتصادی – اجتماعی کشاورزان پذیرنده و نپذیرنده سیستم های آبیاری تحت فشار

- شناسائی وضعیت پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشارتوسط کشاورزان در منطقه مورد مطالعه

- شناسائی عوامل موثر در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشارتوسط کشاورزان در منطقه مورد مطالعه

مواد و روش ها

    این تحقیق از لحاظ هدف، کاربردی است؛ از نظر میزان نظارت و درجه کنترل، از نوع تحقیق غیر آزمایشی است که به روش میدانی انجام شده، از لحاظ روش گردآوری داده­ها جزء تحقیقات توصیفی – همبستگی است. توصیفی از آن جهت که به توصیف شرایط یا پدیده­های مورد بررسی بدون کم وکاست پرداخته می شود و همچنین همبستگی از آن جهت که در آن رابطه میان متغیر­ها بر اساس هدف تحقیق تحلیل می­گردد. جامعه آماری تحقیق 19688 کشاورز صاحب زمین زراعی در43 روستای شهرستان بستان آباد ( استان آذربایجان شرقی) بودند که طرح های آبیاری تحت فشار به آنها معرفی شده بود. با توجه به جمعیت بالای کشاورزان به منظور صرفه­جویی در وقت و هزینه پژوهش، مقرر گردید اطلاعات مورد نیاز از طریق نمونه­گیری مناسب جمع­آوری شود و برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد(رابطه1).

رابطه 1

   در این رابطه، n= حجم نمونه، N = حجم جامعه(19688 نفر)، s² (واریانس متغیر وابسته)= 24/0 ، t= 96/ 1، d = میزان دقت احتمالی مطلوب

     با توجه به اطلاعات داده شده در بالا، حجم نمونه محاسبه شده به وسیله فرمول، 227نفر محاسبه شد که با استفاده از روش نمونه­گیری دو مرحله­ای از میان دهستانها، سه دهستان که در روستاهای آنها طرح سیستم های آبیاری معرفی شده بود، انتخاب شدند و سپس از هر دهستان با روش طبقه ای متناسب، کشاورزان پذیرنده و نپذیرنده طرح به طور تصادفی انتخاب و پرسشنامه تحقیق بین کشاورزان توزیع گردید که در نهایت، اطلاعات204 پرسشنامه در تحلیل­های آماری مورد استفاده قرار گرفت. پرسشنامه شامل ۶۵ سوال در شش بخش ویژگیهای: فردی، زراعی، اقتصادی، ارتباطی کشاورزان و ویژگیهای فناوری و مسایل و مشکلات کاربرد فناوری در قالب سوالات بسته پاسخ طیف پنج گزینه‌ای لیکرت و سوالات باز پاسخ بود. جهت تعیین اعتبار محتوایی، پرسشنامه مقدماتی در اختیار چند تن از اساتید دانشگاه و کارشناسان جهاد کشاورزی استان قرار داده شد و پس از دریافت نظرات، اصلاحات لازم انجام و پرسشنامه نهائی تهیه گردید. پایایی و انسجام درونی سوالات ویژگی‌های فناوری از طریق پیش آزمون با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ( 75/0= ɑ) تائید شد. متغیر وابسته در این تحقیق وضعیت، پذیرش سیستم آبیاری تحت فشار از جانب کشاورزان بود که در مقیاس اندازه­گیری اسمی دو وجهی به صورت پذیرش یا عدم پذیرش طرح مورد بررسی قرار گرفت. متغیرهای مستقل این تحقیق و مقیاس اندازه­گیری آنها با توجه به اهداف تحقیق و ادبیات موضوع و پیشینه تحقیق در جدول دو ارائه شده است. در این تحقیق با توجه به اهداف و مقیاس اندازه گیری متغیر وابسته تحقیق، از تحلیل رگرسیونی لاجیت رابطه 2 برای شناسایی عوامل موثر در پذیرش فناوری آبیاری تحت فشار استفاده شد.

(رابطه۲)        Z_i = α+βX_i+u_i

در این رابطه، Z_i : (متغیر وابسته) وضعیت پذیرش آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان، X _i : ( متغیرهای مستقل تحقیق) خصوصیات اقتصادی، اجتماعی، فردی کشاورز i ام، α: عرض از مبدا، : β ضریب زاویه متغیر ها) ضریب رگرسیونی)، u_i: خطاهای الگو می باشند.

متغیرهای مستقل تحقیق با توجه به ادبیات موضوع و بررسی پیشینه تحقیق عبارت بودند از: سن، سواد، سابقه کار کشاورزی، تعداد فرزند، جنسیت فرزندان، سطح سواد فرزندان، شغل اصلی، میزان علاقه به کشاورزی، میزان موافقت با اجرای طح آبیاری تحت فشار، نگرش نسبت به فناوری جدید، میزان زمین ابی، وضعیت مالکیت زمین، نوع منبع ابیاری و نوع مالکیت منبع آب، میزان اعتبار دریافتی، میزان درآمد سالیانه، میزان استفاده از کانال های ارتباطی برای کسب اطلاعات، عضویت در تشکل‌های محلی و میزان مورد مشورت قرار گرفتن کشاورز در تصمی گیر‌های محلی.

نتایج و بحث

   در جدول ۱، آمار توصیفی ( میانگین، بیشترین، کمترین) برخی ویژگی های فردی پاسخگویان ارائه شده است. اطلاعات توصیفی بدست آمده نشان داد که میانگین سن افراد مورد مطالعه حدود 50 سال بود  که بالا بودن میانگین سنی میتواند یکی از موانع عدم پذیرش فناوری در منطقه مورد مطالعه باشدباشد. بیشترین فراوانی در رده سنی 40 تا 50 سال بود. سابقه کشاورزی 10 تا 20 سال حدود 50 درصد پاسخگویان حاکی از تجربه کافی آنان برای اظهارنظر در مورد فناوری بود که از طرف دیگر ممکن است تغییر رفتار این گروه از کشاورزان در جهت بکارگیری فناوری جدید با مقاومت مواجه شود.

شغل اصلی 68 درصد آنان کشاورزی و سطح سواد 26 درصد بالاتر از دیپلم بود. پایین بودن سطح سواد کشاورزان میتواند در کاهش سرعت پذیرش فناوری آبیاری تحت فشارنقش ایفا کند. 76 درصد پاسخگویان اعلام کردند که با مشکل کمبود آب در حد زیاد و خیلی زیاد مواجه هستند و 88 درصد کشاورزان مورد مطالعه، آبیاری تحت فشار را راه حل اساسی حل مشکل کمبود آب در منطقه می دانستند. این مسئله می تواند انگیزه کافی جهت پذیرش فناوری در کشاورزان ایجاد کند.

37 درصد کشاورزان بین سه تا شش هکتار زمین داشتند و مالکیت 75 درصد از کشاورزان شخصی بود و بقیه بصورت اجاره یا اشتراکی روی زمین های زراعی کار میکردند. با توجه به سهولت تصمیم گیری برای مالکین اصلی در مورد تغییر روش آبیاری، این ویژگی میتواند باعث تسریع در روند پذیرش فناوری شود. 86 درصد کشاورزان معتقد بودند که این فناوری در حد زیاد و خیلی زیاد در افزایش محصول و کاهش مصرف آب کشاورزی تاثیر دارد بنابراین مزایای اقتصادی فناوری نیز می تواند در تشویق سایر کشاورزان به تصمیم گیری پذیرش موثر واقع شود.

آشنایان، دوستان و کارشناسان بترتیب منبع اصلی آگاهی پاسخگویان از فناوری در منطقه بودند و 63 درصد کشاورزان فقط در یک کلاس ترویجی مربوط به آشنائی با ویژگی های آبیاری تحت فشار شرکت کرده بودند. این یافته حاکی از عدم سرمایه گذاری در فعالیتهای ترویجی برای شناساندن بهتر فناوری به کشاورزان می باشد که آنان ناچار اطلاعات لازم را از سایر منابع که ممکن است اطلاعات کامل و کافی نداشته باشند، کسب کنند که در نهایت منجر به تصمیم گیری نامناسب توسط کشاورزان شود.

     اطلاعات جمع آوری شده نشان داد که 3/58 درصد کشاورزان آبیاری تحت فشار را پذیرفته و بکار گرفته بودند و بقیه کشاورزان مورد مطالعه (7/41 درصد) فناوری جدید را  نپذیرفته بودند. همچنین، حدود 92 درصد کشاورزان مورد مطالعه  در حد زیاد و خیلی زیاد موافق بکارگیری سیستم های آبیاری تحت فشار برای حل مشکل کم آبی بودند که از این تعداد، حدود 58 درصد نسبت به پذیرش و بکار گیری فناوری اقدام نموده بودند.

جدول۱- آمار توصیفی ( میانگین، بیشترین ، کمترین) برخی ویژگی های فردی پاسخگویان

با توجه به نتایج تحلیل رگرسیون لاجیت در جدول۲ ، مشخص شد که از 25 متغیر مورد مطالعه، 1۳ متغیر وارد مدل شدند. آزمون های: Wald و Pseudolikelihood  در سطح یک درصد معنی دار شدند که نشان دهنده معنی داری کل مدل به شکل همزمان بود. ضریب R² جعلی ، نشان میدهد که متغیرهای وارد مدل شده حدود 35 درصد تغییرات متغیر وابسته تحقیق را پیش بینی می نمایند و درصد باقی مانده مربوط به متغیرهائی است که بعلت ناهمسانی وارد مدل نشده اند یا تاثیر معنی داری بر متغیر وابسته تحقیق نداشته‌اند و یا برخی از متغیرها در چارچوب نظری تحقیق مورد شناسائی و بررسی قرار نگرفته اند. در الگوی لاجیت ضرائب براورد شده فقط علائم تاثیر متغیرهای توضیحی را روی احتمال پذیرش متغیر وابسته نشان می دهند ولی تفسیر مقداری ندارند یعنی با توجه به ضرائب نمی توان میزان تاثیر متغیرها را مشخص و اولویت بندی نمود. برای این کار باید از جداول کشش و اثرات نهائی ( جدول۳) برای تفسیر اثر متغیرهای مستقل استفاده کرد.

اثر نهائی که بیشتر در تفسیر میزان تاثیر متغیرها بکار می برد و تحت تاثیر مقیاس اندازه گیری متغیرها می باشد، نشان میدهد که به ازای افزایش یک واحد در مقیاس اندازه گیری متغیر مستقل، بطور متوسط چند درصد احتمال پذیرش متغیر وابسته افزایش یا کاهش می یابد. لذا با توجه به تفسیر میزان تاثیر بر اساس مقیاس اندازه گیری متغیرها همانند تحلیل ضریب رگرسیون، نمی توان متغیرها را بر اساس میزان اثر نهائی با هم مقایسه کرد. اما در تحلیل کشش که همانند ضریب استاندارد شده  رگرسیون خطی است تفسیر میزان تاثیر متغیرها  مستقل از واحد اندازه گیری آنها صورت می‌گیرد و مشخص می‌شود به ازای افزایش یک درصدی در مقدار متغیر مستقل نسبت به میانگین، احتمال وقوع متغیر وابسته چند درصد افزایش یا کاهش می یابد. لذا با توجه به میزان اثر کشش، میتوان متغیرها را بر حسب میزان تاثیر در متغیر وابسته رتبه بندی نمود. اثرات نهائی و کشش در میانگین متغیرهای تاثیر گذار وارد شده در مدل رگرسیونی لاجیت در جدول ۳ ارائه شده است.

نوع منبع آب بیشترین تاثیر را در پذیرش فناوری آبیاری تحت فشار در بین افراد مورد مطالعه داشت. بطوریکه با توجه به  ضریب کشش نهائی در ازای تغییر نوع منبع اب از رودخانه به چاه، احتمال پذیرش حدود 135 درصد افزایش مییابد. این امر بیان کننده تاثیر عمیق نوع منبع آب در پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان می باشد.

میزان مشاهده پذیری اثرات فناوری، متغیر موثر دوم بود که احتمال پذیرش فناوری را حدود 6۳ درصد افزایش میدهد. نگرش کشاورز نسبت به مشکل کم آبی، متغیر موثر سوم بود که با تغییر نگرش کشاورزان نسبت به حاد بودن مشکل کم آبی در منطقه، احتمال پذیرش سیستم آبیاری تحت فشار حدود 62 درصد افزایش می یابد. این نتیجه با یافته محبوبی و همکاران، (۲۰۱۱) مطابقت داشت. بنابراین کارشناسان ترویج باید با استفاده از روش های آموزشی نسبت به ارتقا سطح آگاهی کشاورزان در زمینه بحران آب در منطقه و ضرورت صرفه جوئی و استفاده بهینه با بکارگیری فناوری های جدید آبیاری نگرش آنان را تغییر دهند تا زمینه افزایش آهنگ پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار در منطقه فراهم گردد.

 میزان اعتبار، متغیرچهارم بود که با افزایش آن به اندازه یک واحد، احتمال پذیرش فناوری حدود 60 درصد افزایش میابد. هرچند در دستورالعمل توسعه بکارگیری فناوری در سال های اخیر تا 85 درصد هزینه توسط دولت و 15 درصد باقیمانده از طریق تسهیلات بانکی توسط کشاورز  تامین میشود، مشکلات دریافت وام از بانک و یا عدم اطلاع کشاورزان از تسهیلات بانکی طرح میتواند مانع از تمایل به پذیرش شود که در این رابطه تسهیل شرایط دریافت وام و اطلاع رسانی مناسب از حمایت های دولت از طرح میتواند تاحد زیادی این مشکل را برطرف نماید. این نتیجه با یافته های مطالعات: دینار و یارون، (۱۹۹۲)، کرمی و رضائی مقدم، (۲۰۰۲) و کارکی و بائر، (۲۰۰۴) مطابقت داشت. تاثیر معنی دار نوع مالکیت منبع آب در پذیرش فناوری آبیاری تحت فشار  حاکی از این بود که تصمیم گیری برای پذیرش در حالتی که منبع آب در مالکیت یک نفر باشد بسیار ساده تر از حالت اشتراکی است. یکی دیگر از نتایج تحقیق نشان داد که در صورت تغییر شغل اصلی از کشاورزی به غیر کشاورزی، احتمال پذیرش میتواند حدود 50 درصد افزایش یابد. این نتیجه با یافته مطالعه کارکی و بائر، (۲۰۰۴) مطابقت داشت.

 تاثیر 43 درصدی وضعیت خدمات پس از فروش در افزایش احتمال پذیرش سیستم های آبیاری تحت فشار از طرف کشاورزان نتیجه دیگر تحقیق بود که با یافته های مطالعه کرمی و رضائی مقدم، (۲۰۰۲) مطابقت داشت. همچنین، نتایج تحقیق نشان داد که با افزایش میزان زمین آبی کشاورزان، احتمال پذیرش 28 درصد افزایش میابد که با یافته های مطالعات: آقاپور و همکاران، (۲۰۱۳)، گاتام و باتا، (۲۰۱۵) و چاچیرد و همکاران، (۲۰۱۷) مطابقت داشت.

یکی دیگر از متغیرهای موثر در پذیرش فناوری آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان روستاهای شهرستان بستان آباد ، میزان شرکت در کلاس های ترویجی مربوط به فناوری بود که با افزایش تعداد کلاس ها و آگاهی کشاورز، احتمال پذیرش 24 درصد افزایش میافت. این نتیجه با یافته های مطالعات: کارکی و بائر، (۲۰۰۴)، محبوبی و همکاران، (۲۰۱۱) و روسی و همکاران، (۲۰۱۶)  مطابقت داشت. 

ضریب کشش متغیر سابقه کار کشاورزی نیز نشان میدهد به ازای افزایش یک درصد به سابقه کار، احتمال پذیرش 17 درصد کاهش مییابد که این رفتار با توجه به منحنی سرعت پذیرش ایده های نو طبیعی است که افراد مسن تمایل کمتری به تغییر رفتار و پذیرش فناوری های جدید از خود نشان میدهند. این نتیجه با یافته مطالعه کارکی و بائر، (۲۰۰۴) مطابقت داشت و برخلاف یافته مطالعه جهان نما، (۲۰۰۱) بود. ضریب کشش متغیر میزان درآمد نشان داد که در قبال افزایش یک درصدی میزان درآمد احتمال پذیرش فناوری حدود 15 درصد افزایش مییابد.نتایج نشان داد که افزایش میزان آگاهی از سیستم آبیاری تحت فشار از طریق منابع اطلاع رسانی مختلف، حدود 8 درصد احتمال پذیرش را افزایش میدهد. یافته های مطالعات: جهان نما، (۲۰۰۱)، کرمی و رضائی مقدم، (۲۰۰۲)، محبوبی و همکاران، (۲۰۱۱) و روسی و همکاران، (۲۰۱۶) در این راستا بود. همچنین نتایج نشان داد که افزایش میزان آگاهی از سیستم آبیاری تحت فشار از طریق منابع اطلاع رسانی مختلف، حدود ۸ درصد احتمال پذیرش را افزایش میدهد. یافته های:مطالعات: جهان نما، (۲۰۰۱) و کرمی و رضائی مقدم، (۲۰۰۲)   نیز در این راستا بود.

جدول۳- اثرات نهایی و کشش در میانگین متغیرها درمدل لاجیت برآورد شده