Effect of tillage method and wheat residues on physical productivity of water and corn yield in Dezful city

Document Type : Research Paper

Authors

1 MSc. Student of Agricultural Mechanization, Department of Biosystems Engineering, Faculty of Agriculture, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahwaz, Iran

2 Assistant professor, Biosystems engineering Dept., Faculty of Agriculture, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz

3 Associate professor, College of Agriculture, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz,Iran

4 professor, Biosystems engineering Dept., Faculty of Agriculture, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran

Abstract

Background & objective Nowadays demand for producing agricultural products has been increasing. So to investigate the effect of tillage and planting pattern using crop residue for corn forage a research was carried out in the research field of in the Dezful city of Khuzestan province.
Methods & Materials A split strip plot design was applied using 3 replications based on randomized complete block design. Treatments tillage methods at three levels (tillage, minimum tillage and no-tillage) was as the main factor and management of wheat residues (Chamran cultivar) at two levels (maintaining residues standing and removing all crop residues from the soil surface) was as a secondary factor.
Results The results were shown that conventional tillage under no residue and no-tillage under residue condition product the most and the least emergence rate of 3.73 and 1.96 respectively. Also conventional tillage under no residue used 10230 m3/ha compared to no-tillage covered by residue 6341 m3/ha (p≤0.01).No-tillage with an average of 2.74 and conventional tillage with 2.19 kg/m3 showed the highest and lowest physical efficiency of water consumption, respectively (p≤0.01).
ConclusionThe use and development of conservation cultivation systems (especially minimum tillage) in corn can help maintain conservation of production resources such as water, soil and the environment. The use of conservation tillage systems along with the preservation of residues at the soil surface, increasing moisture storage, reducing irrigation water consumption, increasing soil organic matter and fertility and saving labor and time spent on tillage operations can be a model suitable for planting corn.

Keywords


مقدمه

           خاک به‌عنوان بستر کاشت گیاهان و تأمین غذای بشر همواره یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین منابع در کشاورزی است. بنابراین مدیریت صحیح در بهره‌برداری و حفظ پایداری آن اهمیت ویژه‌ای خواهد داشت، به‌علاوه بهبود بهره‌وری مصرف آب مهم‌ترین عاملی است که افزایش تولید در نواحی نیمه‌خشک را میسر می‌سازد. بدیهی است که این امر با مدیریت حفاظتی و حاصلخیزی خاک از طریق استفاده از روش‌های شخم حفاظتی قابل‌دستیابی است (شرما و همکاران 2014).

      در سال‌های اخیر بهبود سیستم‌ها و تکنیک‌های کشت که بستر بذر را به‌طور مناسبی آماده کرده و به رشد سریع محصول کمک می‌کند، بیشتر از هر زمان دیگری ضرورت پیدا کرده است (آسودار 2016). کشت متوالی چند گیاه زراعی در طی یک‌‌سال، یک سیستم کشت پویاست که اساس آن بر مبنای کشت گیاهان یک‌ساله است. در این سیستم، از منابع خاک استفاده بهینه‌ شده و با به‌کارگیری اصول صحیح مدیریتی از آب ‌و خاک نیز حفاظت می‌شود. انتخاب گیاهان مختلف برای کشت متوالی بایستی سودمندی لازم را با حداقل هزینه‌ها، به همراه داشته باشد. در همین رابطه، مدیریت بقایای گیاه زراعی قبلی و انتخاب عملیات خاک‌ورزی مناسب برای تهیه بستر کاشت گیاه بعدی، نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. عملیات خاک‌ورزی مرسوم همراه با حذف بقایا، موجب کاهش مواد آلی خاک می‏شود، اکثر اوقات منظور از خاک‏ورزی مرسوم همان خاک‏ورزی عریانی است که از طریق انجام شخم با گاوآهن برگردان‏دار انجام می‏گردد. درصورتی‌که سیستم‏های خاک‏ورزی حفاظتی با حفظ و اضافه کردن بقایای گیاهی موجب افزایش مواد آلی و دست‏یابی به توازن مناسب مواد آلی خاک می‏گردد (ازپینار و جای 2016؛ زاپار و همکاران 2012). بنی اسدی و همکاران (2014) در پژوهشی به ارزیابی روش‌های مختلف خاک‌ورزی و مدیریت بقایای جو در تولید ذرت پرداختند. نتایج نشان داد که سیستم‌های خاک‌ورزی تأثیر معنی‌داری بر ارتفاع بوته، وزن خشک بوته، تعداد دانه در بلال، تعداد دانه در ردیف بلال، طول بلال و عملکرد علوفه خشک داشته است. مالحی و همکاران (2016) با بررسی اثر مدیریت بقایای گیاهان مختلف بر خاک گزارش کردند که کیفیت و نوع مدیریت بقایای گیاهی، تأثیر چشم‎گیری در فرآیندهای تجزیه بقایا و دسترسی گیاه به عناصر غذایی خاک برای رشد و افزایش عملکرد دارد. آیتو و همکاران (2017) نشان دادند مخلوط کردن بقایا با خاک در تناوب ذرت-گندم بعد از 5 سال موجب افزایش عملکرد این دو محصول و همچنین مواد آلی خاک می‏شود. کشاورزپور (2013) در بررسی اثر روش‌های مختلف خاک‌ورزی بر عملکرد و اجزای عملکرد ذرت دانه‏ای به این نتیجه رسید که روش‏های خاک‌ورزی در سطح 5 درصد بر عملکرد خشک بیولوژیک و عملکرد دانه معنی‏دار شد، اما تفاوت معنی‏داری در سایر اجزای عملکرد مانند تعداد بلال در بوته، تعداد ردیف در بلال، تعداد دانه در ردیف، وزن هزار دانه، ارتفاع بوته و قطر ساقه مشاهده نشد.

        بحرانی و همکاران (2017)، با بررسی تأثیر چهار سطح بقایای گندم (0، 25، 50، 75، 100 درصد) بر عملکرد ذرت، بیشترین عملکرد ذرت (73/15 تن در هکتار) را هنگامی که 25 تا 50 درصد بقایای گندم در خاک باقی ‏ماند، گزارش‏ کردند. ایکنز و همکاران (2012)، در بررسی روش‏های خاک‌ورزی ذرت به این نتیجه رسیدند که خاک‌ورزی مرسوم با 61/10 تن در هکتار، بالاترین عملکرد دانه و بی‏خاک‌ورزی 86/6 تن در هکتار کمترین عملکرد را داشتند و کم‏خاک‌ورزی با 99/8 تن، بین این دو قرار گرفت. وانگ و همکاران (2014) در پژوهشی 12 ساله (1999 تا 2011) بر روی ذرت بیان کردند که بی‏خاک‎ورزی به همراه زیرشکنی و بقایای گیاهی در طول سه سال اول، از نظر عملکرد تفاوتی باهم نداشتند ولی شوری خاک کاهش یافته، مواد آلی و خواص فیزیکی خاک افزایش یافته و باعث افزایش 1/15 تا 39 درصد بر عملکرد هفت سال آخر (2014 تا 2011) ذرت بهاره نسبت به شخم با گاوآهن برگردان‏دار به‏همراه حذف بقایای گیاهی گردید. همچنین آن­ها بیان کردند که در روش بی‎خاک‎ورزی، شوری خاک در حدود 3/20 تا 4/73 درصد نسبت به شخم با گاوآهن برگردان‏دار کاهش یافت. 

      هدف از این پژوهش، بررسی اثر سیستم‌های مختلف خاک‌ورزی (بدون‌خاک‌ورزی، کم‌خاک‌ورزی و خاک‌ورزی مرسوم) و مدیریت بقایای گندم بر عملکرد و اجزای عملکرد ذرت دانه­ای و بررسی بهره­وری فیزیکی آب مصرفی در شرایط اقلیمی دزفول بود.

 

مواد و روش­ها

این تحقیق در سال زراعی 99-1398 در مزرعه­ای واقع در اراضی کشاورزی جنوب شهرستان دزفول (عرض جغرافیایی 32 درجه و 36 دقیقه و طول جغرافیایی 48 درجه و 53 دقیقه با ارتفاع 143 متر از سطح دریا) انجام شد. مزرعه از 2 سال قبل تحت خاک­ورزی حفاظتی بوده است. سیستم خاک‌ورزی حفاظتی سبب کم کردن عملیات خاک‌ورزی، حداقل به‌هم خوردگی خاک و حفظ حداقل 30 درصد بقایای گیاهی در سطح خاک است. سیستم‌های کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی نمونه‌هایی از سیستم‌های خاک‌ورزی حفاظتی می‌باشند که از 2 سال قبل در مزرعه‌ی مورد نظر، اجرا شده‌اند. در اجرای آزمایش از طرح آزمایشی کرت‌های خرد شده نواری بر پایه طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار استفاده شد. روش­های خاک­ورزی در سه سطح شامل خاک­ورزی رایج (شخم با گاوآهن برگردان‌دار و دیسک) (جدول 1 و 2)، کم خاک­ورزی (یک­بار استفاده از خاک­ورز مرکب مجهز به تیغه پنجه غازی و دوار) (جدول 3) و بی‌خاک­ورزی (بدون هیچ‌گونه عملیات شخم یا خاک­ورزی) به عنوان فاکتور اصلی و مدیریت بقایای گندم (رقم چمران) در دو سطح شامل (حفظ بقایا به صورت ایستاده و حذف تمام بقایای گیاهی از سطح خاک) به عنوان فاکتور فرعی بود. در تیمار حفظ بقایا، محصول قبلی به­وسیله‌ کمباین برداشت شد، به­طوری‌که حدود 30 درصد از بقایای گیاهی به­صورت ایستاده با ارتفاع حدود 30 سانتی­متر بر روی سطح خاک باقی مانند. در شرایط بدون بقایا، گیاه از محل طوقه در سطح خاک کفبُر و از مزرعه خارج شد.

 

 

جدول 1- مشخصات فنی گاوآهن برگردان‏دار GAK (ساخت شرکت قطعات آهنگری خراسان)

طول

(cm)

عرض

(cm)

ارتفاع

(cm)

عمق‏کار

(cm)

عرض کار یک خیش (cm)

عرض کار سه خیش (cm)

توان مورد نیاز (hp)

وزن کل

(Kg)

200

115

100

25

35

105

65

260

جدول 2- مشخصات فنی دیسک آفست کششی برزیلی

طول

 

(cm)

عرض

 

(cm)

ارتفاع

 

(cm)

عمق‏کار

 

(cm)

عرض‏کار

 

(cm)

تعداد یاتاقان

ضخامت بشقاب

(cm)

وزن وارده هر بشقاب

(Kg)

تعداد بشقاب

توان مورد نیاز

(hp)

وزن کل

(Kg)

280

200

90

15

180

4

5/0

57

16

95-75

915

 

جدول 3- مشخصات فنی دستگاه خاک‏ورز مرکب (Agrommet)

طول

(cm)

عرض‏کار

(cm)

ارتفاع

(cm)

عمق‏کار

(cm)

تعداد شاخه

تعداد دیسک

توان مورد نیاز

(hp)

وزن کل

(Kg)

400

250

100

25

7

6

110- 90

1030

 

 

 

برای مشخص نمودن میزان رطوبت ذخیره شده قبل از کشت و قبل از هر دوره‌ی آبیاری از خاک تمام واحدهای آزمایشی نمونه‏برداری انجام شد. نمونه‏برداری توسط مته در عمق‏های 0 تا 5 و 5 تا10 سانتی‏متر انجام شد. نمونه‏ها در پلاستیک‏های یک‏بار مصرف جمع‏آوری شد تا از هر گونه تبخیر و کاهش رطوبت اولیه نمونه‏ها جلوگیری به عمل آید. پس از آن، نمونه‏ها در ظروف آلومینیومی مخصوصی که از قبل توزین شده‏اند، قرار داده شد و در آون و در دمای 105 درجه سانتی‏گراد به مدت 24 ساعت خشک شد. در پایان مدت مورد نظر ظروف حاوی خاک خشک را مجدداً وزن نموده سپس با استفاده از رابطه (1) درصد رطوبت وزنی خاک بر حسب (درصد) محاسبه شد (لمپورانسو همکاران 2011):

(رابطه 1)          

که در این رابطه: = درصد رطوبت خاک، =WW وزن خاک مرطوب (کیلوگرم)، =Wd وزن خاک خشک (کیلوگرم)

عملیات کاشت در اسفند ماه سال 1398 به­وسیله ردیف‏کار نیوماتیک انجام شد (جدول 4). جهت کاشت به روش بی‌خاک‌ورزی از دستگاه کشت مستقیم بذر کار-کود کار استفاده گردید (جدول 5). ابعاد کرت­های آزمایشی 5×3 متر و پشته‌هایی به فواصل 60 سانتی‌متر در نظرگرفته شد.

 

جدول 4- مشخصات فنی دستگاه ردیف‏کار نیوماتیک ذرت

نوع شیاربازکن

عرض دستگاه

(cm)

عرض‏کار هر شیاربازکن

(cm)

عرض‏کار

(cm)

تعداد شیاربازکن

نوع موزع

تعداد موزع

توان مورد نیاز (hp)

خنجری

225

75

300

4

دیسکی‏عمودی

4

75

 

جدول 5- مشخصات فنی دستگاه بذرکار کودکار مستقیم کار شرکت کردستان صنعت

نوع شیاربازکن

عرض دستگاه

(cm)

عرض‏کار هر شیاربازکن

(cm)

عرض‏کار

(cm)

تعداد

شیاربازکن

نوع موزع

تعداد موزع

توان مورد نیاز

(hp)

 

بیلچه‏ای

250

75

300

4

استوانه‏ای شیاردار

4

100

 

 

رقم بذر ذرت مورد کاشت سینگل کراس 704 بود که قدرت جوانه‏زنی وخلوص آن به ترتیب 98 و 97 درصد بود که به میزان 25 کیلوگرم در هکتار کاشته شد. همچنین، برخی از مشخصات فیزیکی و شیمیایی، بافت و مواد آلی خاک محل انجام آزمایش در جدول 6 آمده است. نیاز کودی و نحوه‌ی اعمال آن با توجه به آزمون خاک محاسبه و مصرف شد که سوپرفسفات تریبل (P2O5)150 کیلوگرم در هکتار و اروه (46 درصد نیتروژن) 300 کیلوگرم در هکتار مورد استفاده قرار گرفت. کود فسفات به طور کامل به صورت پایه و کود ازت در سه مرحله به صورت تقسیط 100 کیلوگرم در مرحله‌ی کاشت، 100 کیلوگرم در مرحله‌ی 6 الی 8 برگی شدن گیاه و 100 کیلوگرم در مرحله‌ی شکل گیری بلال داده شد.

 

 

جدول 6- برخی از مشخصات فیزیکی و شیمیایی، بافت و مواد آلی خاک محل انجام آزمایش

بافت

رسی –لومی

شن

20%

سیلت

4/45%

رس

6/34%

اسیدیته

5/7

هدایت الکتریکی عصاره اشباع

3/5

مواد آلی

05/1 %

 

 

 

 

در کالیبراسیون ردیف‏کار نیوماتیک برای کاشت بذر به میزان 25 کیلوگرم در هکتار از صفحه بذر 24 سلولی استفاده شد، موقعیت زنجیر و چرخ‏دندانه بر روی A2 (محور بالایی، چرخ دنده شماره دو)، Z2  (محور پائینی، چرخ دنده شماره دو) و چنگک‏ها در موقعیت مناسب تنظیم شد. برای تعیین میزان بذر کاشته شده در هر مترمربع از رابطه (2) استفاده شد (برزگر و همکاران 2014).

Spsm =(       (رابطه 2)                     

که در این رابطه: Spsm: تعداد بذر کاشته شده در مترمربع، Q: مقدار ریزش توسط هر ماشین کاشت بر حسب کیلوگرم در هکتار، W: وزن هزار دانه گندم بر حسب گرم

      به­منظور مبارزه با علف‏های هرز در مرحله 6 الی 8 برگی شدن گیاه از علف‏کش توفوردی و کروز به میزان 2 لیتر در هکتار در دو نوبت جداگانه سم‌پاشی شد. جهت اندازه‏گیری میزان دبی آب آبیاری در این طرح از دو کنتور آب با اندازه 2/4 اینچ (25/17 متر مکعب بر ساعت) استفاده شد که به‏وسیله‌ی یک شیلنگ با قطر 8/5 سانتی­متر و یک سه راهی به یک پمپ لجن‏کش (با توان 75/0 کیلووات) با قطر خروجی 8/5 سانتی‏متر آب به کرت‏ها انتقال داده شد. جهت دقت در میزان آب ورودی به کرت‏ها، زمان قطع جریان ورودی به کرت از رابطه (3) با 3 تکرار در تیمارها محاسبه و میانگین آن به میزان آب مورد نیاز گیاه اضافه شد (مصطفی‏زاده و فرزام‏نیا 2000).

(رابطه 3)     T= Tad+ Tre- dTr

که در این رابطه، T: زمان قطع جریان ورودی به کرت (دقیقه)، Tad: زمان پیشروی تا انتهای کرت (دقیقه)، Tre: زمان لازم برای نفوذ آب در خاک مورد نیاز (دقیقه)، dTr: زمان پسروی در انتهای کرت (دقیقه).

بهره­وری فیزیکی آب مصرفی از طریق رابطه (4) محاسبه شد.

(رابطه 4)    

که در این رابطه،FWUE : بهروه­وری فیزیکی آب مصرفی (کیلوگرم بر مترمکعب)، :Y عملکرد محصول (کیلوگرم در هکتار)،  :WRآب ورودی (مترمکعب در هکتار) می­باشد.

       برای محاسبه درصد سبز شدن در هر تیمار دو خط کشت مجاور به طول یک متر به طور تصادفی انتخاب شد. تعداد جوانه‏های خارج شده در هر روز بعد از ظهور اولین جوانه تا زمانی که سه روز متوالی جمعیت ثابت می‏ماند، شمارش انجام شده و بر حسب درصدی از بذور کاشته شده محاسبه شد. درصد سبز شدن با استفاده از رابطه (5) محاسبه شد (مهاجر مازندرانی و همکاران 2008).

(رابطه 5)    

که در این رابطه، M: درصد سبز شدن، ppsm: تعداد بوته سبز شده در مترمربع، spsm: تعداد بذر کاشته شده در مترمربع، P: درصد خلوص بذر، G: قوه نامیه (درصد جوانه‏زنی)

ضریب سرعت سبز شدن از شمارش روزانه گیاه تا انتهای دوره‌ی سبز شدن در هر تیمار محاسبه شد. ضریب سرعت سبز شدن هرچه بیشتر باشد، دوره سبز شدن کوتاه‏تر و هر چه دوره سبز شدن طولانی‏تر باشد سرعت سبز شدن کمتر است که می‏تواند به­دلیل کمبود رطوبت در خاک، کشت عمیق‏تر و یا به­دلیل فشردگی بیش از حد خاک بالای خط کشت باشد. بنابراین ضریب سرعت سبز شدن کمتر، نشانه تأخیر در سبز شدن و خروج کمتر جوانه‏ها است. این ضریب با استفاده از رابطه (6) محاسبه شد (یاداو و همکاران 1976؛ ارباچ 1982). (رابطه 6)   CV

که در این رابطه، CV: ضریب سرعت سبز شدن (%)،N1: تعداد گیاهچه های سبز شده در اولین روز از شروع سبز شدن ، N2…. Nn: تعداد گیاهچه های سبز شده در روزهای بعدی تا خاتمه سبز شدن ، T1…. Tn: تعداد روزهای بعد از کاشت از شروع سبز شدن تا خاتمه سبز شدن بود. روش کار بدین صورت بود که در هر کرت دو خط مجاور به طول یک متر طول از مسیر بذر کاری انتخاب و به­صورت روزانه تعداد گیاهچه‏های سبز شده را تا خاتمه سبز شدن شمارش شد. خاتمه سبز شدن زمانی بود که تعداد سبز شده­ها در سه روز متوالی یکسان شمارش شد. این شاخص پس از سبز شدن کامل بوته‏ها اندازه‏گیری شد، بدین ترتیب که پس از حذف 5 متر از ابتدا و انتهای هر کرت تعداد 20 بوته به طور تصادفی از هر کرت انتخاب و از زمین خارج می‏شود، عمق کاشت (فاصله محل تغییر رنگ ساقه تا بذر) به­وسیله خط­کش اندازه‏گیری شد و با استفاده از رابطه (7) یکنواختی عمق کاشت محاسبه شد (دارمور و پندی 1995).

(رابطه 7)

که در این رابطه،Se : ضریب یکنواختی عمق کاشت به درصد، Y: میانگین قدر مطلق تفاضل داده‏ها از میانگین (میلی‏متر)، D: میانگین عمق بوته‏های اندازه‏گیری شده (میلی‏متر) بود.

در پایان فصل رشد جهت اندازه­گیری عملکرد دانه، اجزای عملکرد و نیز عملکرد علوفه از هر کرت آزمایشی 10 بوته انتخاب شد و این صفات اندازه­گیری شد.

کلیه محاسبات و یافته‏های آزمایش با استفاده از نرم‏افزار محاسبات آماری9.4  SAS و Excel انجام شد. همچنین، جهت مقایسه میانگین‏ها از آزمون چند دامنه‏ای دانکن استفاده شد.

 

نتایج و بحث

عمق کاشت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر میانگین عمق کاشت در جدول (7) نشان داده شده است. اثر خاک‏ورزی در سطح 1 درصد، بقایا و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 5 درصد بر میانگین عمق کاشت معنی‏دار شد.

بیشترین و کمترین عمق کاشت به ترتیب مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم و بی‏خاک‏ورزی با میانگین عمق‏های کاشت 8/4 و 65/3 سانتی‏متربود که به‎دلیل نرم شدن خاک، خاک‏ورزی مرسوم حدود 24 درصد نسبت به بی‏خاک‏ورزی عمیق‏تر کاشته شده بود. همچنین در شرایط بی‏خاک‏ورزی به دلیل وجود بقایا در سطح خاک و عدم آماده‏سازی بستر بذر که باعث کاهش میانگین عمق کاشت بذر گردید و  میانگین عمق کاشت در شرایط وجود و عدم وجود بقایا به ترتیب 8/3 و 4/4 سانتی‏متر بود. اثر متقابل خاک‎ورزی و بقایا بر میانگین عمق کاشت نشان داد که تیمار خاک‏ورزی مرسوم در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گندم بر سطح خاک به ترتیب با 91/4 و 94/3 سانتی‏متر دارای بیشترین میانگین عمق کاشت بود. بی‏خاک‏ورزی و در شرایط عدم وجود بقایای گندم با میانگین عمق کاشت 45/3 سانتی‏متر دارای کمترین میانگین عمق کاشت یعنی کاهش 76/11 درصدی نسبت به شرایط وجود بقایای گندم بود (شکل 1). در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که وجود بقایا باعث افزایش میانگین عمق کاشت گردید. این نتایج با یافته‏های نورمحمدی و زارعیان (2002) که نشان دادند میانگین عمق کاشت 4/3 سانتی‏متر مربوط به تیمار بی‏خاک‎ورزی و 1/5 سانتی‏متر مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم بود، هم­خوانی دارد.

 

 

جدول 7- تجزیه واریانس صفات اندازه­گیری شده

 

 

منابع تغییر

درجه آزادی

میانگین مربعات

 

عمق کاشت

یکنواختی عمق کاشت

سرعت سبزشدن

میزان آب مصرفی

بهره­وری فیزیکی آب

 

بلوک

2

12/0

012/0

007/0

40/416055

33/354906

 

نوع خاک­ورزی (a)

2

**35/7

** 165/0

**80/1

**01/12773809

**084/5

 

خطای a

4

46/0

016/0

16/0

28/85044

187/0

 

بقایا (b)

1

*08/5

ns 150/0

**90/16

**15/14506422

**730/10

 

خطای b

2

22/0

009/0

001/0

50/1187

076/0

 

خاک­ورزی× بقایا (ab)

2

*29/0

ns 009/0

*15/0

**49/5670521

ns 9234/0

 

خطای ab

4

15/0

018/0

043/0

93/19082

710/0

 

ضریب تغییرات (%)

-

84/3

37/4

38/5

01/16  61/16

61/13

 

 

ns، * و **: به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج و یک درصد می باشد.

 

                                 

 

 

شکل 1- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری خاک‏ورزی و بقایا برای میانگین عمق کاشت

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

ضریب سرعت سبز شدن

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر ضریب سرعت سبز شدن در جدول (7) نشان داد که بقایا و خاک‏ورزی در سطح 1 درصد و اثر متقابل خاک‏ورزی در بقایا در 5 درصد معنی‏دار شده است. بیشترین ضریب سرعت سبز شدن مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم با مقدار 204/3 درصد می‎باشد.

تغییر در فاکتورهای اساسی و مهم خاک‏ورزی همچون دما و رطوبت خاک توسط روش‎های متفاوت مدیریت خاک‏ورزی و کاشت، توجیهی برای تفاوت در ضریب سرعت سبز شدن می‏باشد (مک مستر و همکاران 2012). همچنین، ضریب سرعت سبز شدن تحت تأثیر فاکتور بقایا قرار گرفت و بیشترین ضریب سرعت سبز شدن 47/3 درصد در شرایط عدم وجود بقایا بدست آمد که افزایش 34 درصدی بر ضریب سرعت سبز شدن نسبت به فاکتور وجود بقایا داشت. فاکتور وجود بقایا به دلیل نرسیدن حرارت مناسب به بذر جهت جوانه‏زنی و عدم استقرار مناسب بذر دارای ضریب سرعت سبز شدن پایین‏تری بود. عدم وجود بقایا بر سطح خاک سبب گرم شدن سریع‌تر خاک و باعث افزایش 15 درصدی ضریب سرعت سبز شدن گردید (برزگر و همکاران 2014؛ جمشیدی و آسودار 2010).

بیشترین ضریب سرعت سبز شدن مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم با 73/3 درصد که نسبت به روش کم‏خاک‏ورزی و بی‏خاک‎ورزی به ترتیب افزایش 55/4 و 55/15 درصد بر ضریب سرعت سبز شدن داشت.

خاک‏ورزی مرسوم در شرایط عدم وجود بقایای گیاهی دارای 73/3 و در شرایط وجود بقایای گیاهی دارای 68/2 درصد بر ضریب سرعت سبز شدن که در هر دو حالت دارای بیشترین ضریب سرعت سبزشدن بود. بی‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایای گیاهی دارای کمترین اثر (96/1 درصد) بر ضریب سرعت سبز شدن بود که تقریباً حدود 77/37 درصد نسبت به شرایط عدم وجود بقایای گیاهی کمتر می‏باشد (شکل 2). محققین در مقایسه روش‏های مختلف خاک‏ورزی و مدیریت بقایای گیاهی بیان کردند بی‏خاک‏ورزی با حفظ بقایا باعث افزایش رطوبت و سرد شدن سطح خاک (مک مستر و همکاران 2012) و تجمع حجم زیادی از بقایای گیاهی در لایه سطحی سبب ناهمواری سطح خاک و عدم پوشش مناسب بذر، کاهش درصد یکنواختی عمق کاشت و استقرار مناسب بذر می‌گردد که در نتیجه موجب کاهش 15 تا 20 درصد بر ضریب سرعت سبز شدن بذر می‌شود (زارعی و همکاران 2012).

 

 

 

شکل 2- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری خاک‏ورزی و بقایا برای ضریب سرعت سبز شدن

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

 

 

 

 

شکل 3- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری خاک‏ورزی و بقایا برای میانگین مصرف آب

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر بهره­وری فیزیکی آب مصرفی

جدول تجزیه واریانس بهره­وری فیزیکی آب مصرفی نشان داد که بقایا و خاک‏ورزی در سطح 1 درصد معنی‏دار شد (جدول 7). وجود بقایا با میانگین 887/2 کیلوگرم در مترمکعب نسبت به تیمار عدم وجود بقایا، باعث 79/23 درصد در افزایش بهره‌وری فیزیکی مصرف آب گردید (شکل 4). بقایا موجب حفظ، ذخیره و جذب رطوبت خاک گردید و در نهایت باعث افزایش عملکرد گیاه گردید.

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

بهره­وری فیزیکی آب تحت تأثیر روش‏های مختلف خاک‏ورزی در هکتار تفاوت معنی‏داری نشان داد. بی‏خاک‏ورزی با میانگین 7437/2 و خاک‏ورزی مرسوم با میانگین 1951/2 کیلوگرم بر مترمکعب بیشترین و کمترین بهره­وری فیزیکی آب را داشتند (شکل 5). خاک‏ورزی مرسوم به دلیل انجام خاک‏ورزی عمیق و برهم زدن خاک باعث افزایش مصرف آب آبیاری ‏شد که نتیجه آن کاهش بهره‌وری فیزیکی مصرف آب می‏باشد. این نتایج با یافته‏های زارعی و همکاران (2012) بی‏خاک‏ورزی با 91/1 کیلوگرم بر مترمکعب و خاک‏ورزی مرسوم با 99/0 کیلوگرم بر مترمکعب بیشترین و کمترین بهره‌وری فیزیکی مصرف آب بر روی محصول گندم؛ موسوی و همکاران (2013)، بی‏خاک‏ورزی با 69/1 کیلوگرم بر مترمکعب و خاک‏ورزی مرسوم با 12/1 کیلوگرم بر مترمکعب کمترین بیشترین و کمترین بهره‌وری فیزیکی مصرف آب بر روی محصول کلزا داشتند، مطابقت دارد.

 

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

جدول 8- تجزیه واریانس صفات اندازه­گیری شده

منابع تغییر

درجه آزادی

میانگین مربعات

عملکرد علوفه

وزن تر بلال

سرعت سبزشدن

وزن خشک بلال

عملکرد دانه

 

 

بلوک

2

ns 13/56

ns 15/35

011/0

ns 33/5

ns 34/67095

 

 

نوع خاک­ورزی (a)

2

**04/1096

**87/380

**01/1

**28/34

**11/1056664

 

 

خطای a

4

12/8

22/15

15/0

44/5

60/20805

 

 

بقایا (b)

1

**55/2504

ns 66/216

**02/21

ns 14/25

**30/1569005

 

 

خطای b

2

64/12

43/22

09/0

33/3

35/11250

 

 

خاک­ورزی× بقایا (ab)

2

*45/169

ns 55/112

*145/0

ns 25/15

**40/189322

 

 

خطای ab

4

33/75

25/44

075/0

11/5

98/55088

 

 

ضریب تغییرات (%)

-

19/11

97/20

38/5

97/20

12/8

 

ns، * و **: به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج و یک درصد می­باشد.

                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد علوفه تازه ذرت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد علوفه در جدول (8) نشان داده شده است. بقایا و خاک‏ورزی در سطح 1 درصد و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 5 درصد بر عملکرد علوفه معنی‏دار شد. از نظر عملکرد علوفه تازه بین کم‏خاک‏ورزی و بی‏خاک‏ورزی اختلاف معنی‏داری وجود داشت. بیشترین عملکرد علوفه مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 747/104 تن در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و مرسوم به ترتیب افزایش 8/21 و 47/14 درصدی داشت. علت کمتر بودن عملکرد در روش بی‏خاک‏ورزی در مقابل دو روش دیگر ناشی از استقرار ضعیف‏تر گیاهچه‏های ذرت در شرایط بدون شخم، تهویه‌ی کم خاک و رقابت علف‏های هرز با گیاه ذرت در مراحل اولیه‌ی رشد بود.

این نتایج با یافته‏های بیابانی و همکاران (2014) که اعلام نمودند کم خاک‏ورزی با میانگین 093/85 تن در هکتار بیشترین و بی‏خاک‏ورزی با 491/70 تن در هکتار کمترین عملکرد علوفه ذرت را دارد، هم‏خوانی دارد.

در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا با میانگین 7/117 تن در هکتار و بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا با میانگین 49/77 تن در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین میزان عملکرد علوفه در هکتار را به خود اختصاص دادند. تیمار بی‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی دارای کمترین میزان عملکرد علوفه بود. کم‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی در عملکرد علوفه از نظر آماری اختلاف معنی‏داری داشتند (شکل 6). این افزایش عملکرد می‏تواند ناشی از ذخیره‌ی رطوبت خاک در بقایای موجود در سطح خاک، استقرار و تماس مناسب بذر در خاک باشد. زیبیلکس و همکاران (2012) گزارش کردند که در سیستم کم‏خاک‏ورزی ویژگی‏های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی در سطح خاک و در منطقه‌ی فعالیت ریشه بهبود می‏یابد و به دلیل تغییر در معدنی شدن و ثبات بیشتر عناصر غذایی در خاک به وسیله‌ افزایش فعالیت جمعیت میکروبی، عرضه‌ی عناصر غذایی به گیاه افزایش می‏یابد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن تر بلال ذرت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن تر بلال در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی در سطح 1 درصد معنی‏دار شد.  بیشترین و کمترین عملکرد وزن تر بلال در تیمار کم‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب با میانگین  88/42 و 34/34 تن در هکتار بود. که تیمار کم‏خاک‏ورزی نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 77/18 و 91/19 درصدی  بود (شکل 7). در خاک‏ورزی مرسوم به علت انجام خاک‏ورزی سنگین و زیر و رو شدن کامل خاک عملکرد محصول کاهش یافته ولی در کم‏خاک‏وری به علت برگردان نشدن خاک کاهش عملکرد، مشاهده نشد.

 

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن خشک بلال ذرت

     نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن خشک بلال در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی در سطح 1 درصد معنی‏دار شد. بیشترین وزن خشک بلال مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 95/9 تن در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و مرسوم به ترتیب افزایش 77/18 و 92/19 درصدی داشت. اما تیمارهای خاک‏ورزی مرسوم و بی‏خاک‎ورزی با وجود اختلاف، از نظر آماری تفاوت معنی‏داری نداشتند (شکل 8).

 

 

 

 

 

شکل ۸- مقایسه میانگین اثر خاکورزی بر میانگین وزن خشک بلال

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد بیولوژیک ذرت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد بیولوژیک در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی، بقایا و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 1 درصد معنی‏دار شد. فاکتور وجود بقایا با میانگین 539/23 تن در هکتار بیشترین عملکرد بیولوژیک بود که نسبت به فاکتور عدم وجود بقایای گیاهی افزایش 73/15 درصدی داشت. بیشترین عملکرد بیولوژیک مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 24684 کیلوگرم در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 08/22 و 32/14درصدی داشت.

در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا با میانگین 27759 کیلوگرم در هکتار و بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا با میانگین 15140 کیلوگرم در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین میزان عملکرد بیولوژیک در هکتار را به خود اختصاص دادند. تیمار بی‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی دارای کمترین میزان عملکرد بیولوژیک در هکتار و کم‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی در عملکرد بیولوژیک از نظر آماری اختلاف معنی‏داری داشتند (شکل 9). باوجود این‌که تیمار عدم وجود بقایای گیاهی میانگین آب مصرفی بیشتری نسبت به تیمار وجود بقایای گیاهی داشت ولی عملکرد بیولوژیک کمتری داشت. دلایل کمتر شدن عملکرد در تیمار عدم وجود بقایا، عدم وجود موادآلی در سطح خاک و تبخیر زودهنگام آب از سطح زمین به علت خالی بودن سطح مزرعه از بقایای گیاهی می‏باشد. این نتایج با یافته‏های چن (2013) که نشان داد اجرای خاک‏ورزی مرسوم موجب افزایش 9 تا 18 درصد عملکرد ذرت نسبت به بی‏خاک‏ورزی شد، مطابقت دارد. ایکنز و همکاران (2012) در بررسی روش‎های خاک‏ورزی در ذرت به این نتیجه رسیدند که خاک‏ورزی مرسوم با 61/10 تن در هکتار عملکرد دانه و بی‏خاک‏ورزی با 86/6 تن در هکتار کم‏ترین عملکرد را داشتند  و کم‏خاک‏ورزی با 99/8 تن در هکتار بین این دو قرار گرفت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 9 مقایسه میانگین ترکیبات تیماری بقایا و خاک‏ورزی بر میانگین عملکرد بیولوژیک

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد دانه

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد بیولوژیک در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی، بقایا و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 1 درصد معنی‏دار شد.

فاکتور وجود بقایا با میانگین 539/7 تن در هکتار بیشترین عملکرد دانه بود که نسبت به فاکتور عدم وجود بقایای گیاهی  افزایش 73/15 درصدی داشت.

 بیشترین عملکرد دانه مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 2/8 تن در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 08/22 و 32/14درصدی داشت.

در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا با میانگین 7750 کیلوگرم در هکتار و بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا با میانگین 1805 کیلوگرم در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین میزان عملکرد دانه در هکتار را به خود اختصاص دادند (شکل 10). این نتایج با یافته‏های چن (2013) اجرای خاک‏ورزی مرسوم موجب 9 تا 18 درصد افزایش عملکرد ذرت نسبت به بی‏خاک‏ورزی شد، مطابقت دارد. ایکنز و همکاران (2012) در بررسی روش‎های خاک‏ورزی در ذرت به این نتیجه رسیدند که خاک‏ورزی مرسوم با 61/10 تن در هکتار عملکرد دانه و بی‏خاک‏ورزی با 86/6 تن در هکتار کم‏ترین عملکرد را داشتند  و کم‏خاک‏ورزی با 99/8 تن در هکتار بین این دو قرار گرفت.

 

 

شکل 10- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری بقایا و خاک‏ورزی بر میانگین عملکرد دانه

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

نتیجه‏گیری

استفاده و توسعه‌ سامانه­های کشت حفاظتی (به خصوص کم­خاک‌ورزی) در ذرت می‌تواند به حفظ و صیانت از منابع تولید از قبیل آب، خاک و محیط زیست کمک نماید. نتایج این پژوهش نشان داد که حداکثر میانگین عمق کاشت 79/4 سانتی‏متر مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم و حداقل میانگین عمق کاشت 65/3 سانتی‏متر مربوط به بی‏خاک‏ورزی بود. بیشترین درصد یکنواختی عمق کاشت (۹۲ درصد ) مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی و کمترین درصد یکنواختی عمق کاشت (71 درصد ) مربوط به تیمار بی‏خاک‏ورزی بود. وجود بقایا باعث کاهش ۷۳/۱۹ درصدی در مصرف آب نسبت به عدم وجود بقایا شد، بی‎خاک‏ورزی باعث کاهش 31/19 درصدی نسبت به خاک‏ورزی مرسوم در میزان مصرف آب آبیاری شد. وجود بقایا با میانگین 88/2 کیلوگرم بر مترمکعب نسبت به تیمار عدم وجود بقایا باعث افزایش 79/23 درصدی در افزایش کارائی مصرف آب گردید. بی‏خاک‏ورزی با میانگین 74/2 و خاک‏ورزی مرسوم با میانگین 19/2 کیلوگرم بر مترمکعب بیشترین و کمترین کارائی مصرف آب را داشت. از نظر میانگین عملکرد علوفه تر بین روش‌های خاک‌ورزی اختلاف معنی‌دار وجود داشت به طوری که کم‌خاک‌ورزی با مقدار 747/104 تن در هکتار نسبت به بی‎خاک‌ورزی و خاک‏ورزی مرسوم  به ترتیب افزایش 8/21 و 47/14 درصدی داشت. از نظر میانگین عملکرد بیولوژیک بین روش‏های خاک‏ورزی اختلاف معنی‎داری وجود داشت و تیمار کم‏خاک‏ورزی نسبت به بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 08/22 و 32/14 درصدی در عملکرد بیولوژیک داشت. وجود بقایا نسبت به عدم وجود بقایای گیاهی افزایش 73/15 درصدی داشت. کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا نسبت به بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا افزایش 65/34 درصدی بر عملکرد بیولوژیک در هکتار را به خود اختصاص دادند.

 

سپاسگزاری

نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشگاه شهید چمران اهواز بابت تأمین هزینه‌های این پژوهش سپاسگزاری می‌نمایند.

مقدمه

           خاک به‌عنوان بستر کاشت گیاهان و تأمین غذای بشر همواره یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین منابع در کشاورزی است. بنابراین مدیریت صحیح در بهره‌برداری و حفظ پایداری آن اهمیت ویژه‌ای خواهد داشت، به‌علاوه بهبود بهره‌وری مصرف آب مهم‌ترین عاملی است که افزایش تولید در نواحی نیمه‌خشک را میسر می‌سازد. بدیهی است که این امر با مدیریت حفاظتی و حاصلخیزی خاک از طریق استفاده از روش‌های شخم حفاظتی قابل‌دستیابی است (شرما و همکاران 2014).

      در سال‌های اخیر بهبود سیستم‌ها و تکنیک‌های کشت که بستر بذر را به‌طور مناسبی آماده کرده و به رشد سریع محصول کمک می‌کند، بیشتر از هر زمان دیگری ضرورت پیدا کرده است (آسودار 2016). کشت متوالی چند گیاه زراعی در طی یک‌‌سال، یک سیستم کشت پویاست که اساس آن بر مبنای کشت گیاهان یک‌ساله است. در این سیستم، از منابع خاک استفاده بهینه‌ شده و با به‌کارگیری اصول صحیح مدیریتی از آب ‌و خاک نیز حفاظت می‌شود. انتخاب گیاهان مختلف برای کشت متوالی بایستی سودمندی لازم را با حداقل هزینه‌ها، به همراه داشته باشد. در همین رابطه، مدیریت بقایای گیاه زراعی قبلی و انتخاب عملیات خاک‌ورزی مناسب برای تهیه بستر کاشت گیاه بعدی، نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. عملیات خاک‌ورزی مرسوم همراه با حذف بقایا، موجب کاهش مواد آلی خاک می‏شود، اکثر اوقات منظور از خاک‏ورزی مرسوم همان خاک‏ورزی عریانی است که از طریق انجام شخم با گاوآهن برگردان‏دار انجام می‏گردد. درصورتی‌که سیستم‏های خاک‏ورزی حفاظتی با حفظ و اضافه کردن بقایای گیاهی موجب افزایش مواد آلی و دست‏یابی به توازن مناسب مواد آلی خاک می‏گردد (ازپینار و جای 2016؛ زاپار و همکاران 2012). بنی اسدی و همکاران (2014) در پژوهشی به ارزیابی روش‌های مختلف خاک‌ورزی و مدیریت بقایای جو در تولید ذرت پرداختند. نتایج نشان داد که سیستم‌های خاک‌ورزی تأثیر معنی‌داری بر ارتفاع بوته، وزن خشک بوته، تعداد دانه در بلال، تعداد دانه در ردیف بلال، طول بلال و عملکرد علوفه خشک داشته است. مالحی و همکاران (2016) با بررسی اثر مدیریت بقایای گیاهان مختلف بر خاک گزارش کردند که کیفیت و نوع مدیریت بقایای گیاهی، تأثیر چشم‎گیری در فرآیندهای تجزیه بقایا و دسترسی گیاه به عناصر غذایی خاک برای رشد و افزایش عملکرد دارد. آیتو و همکاران (2017) نشان دادند مخلوط کردن بقایا با خاک در تناوب ذرت-گندم بعد از 5 سال موجب افزایش عملکرد این دو محصول و همچنین مواد آلی خاک می‏شود. کشاورزپور (2013) در بررسی اثر روش‌های مختلف خاک‌ورزی بر عملکرد و اجزای عملکرد ذرت دانه‏ای به این نتیجه رسید که روش‏های خاک‌ورزی در سطح 5 درصد بر عملکرد خشک بیولوژیک و عملکرد دانه معنی‏دار شد، اما تفاوت معنی‏داری در سایر اجزای عملکرد مانند تعداد بلال در بوته، تعداد ردیف در بلال، تعداد دانه در ردیف، وزن هزار دانه، ارتفاع بوته و قطر ساقه مشاهده نشد.

        بحرانی و همکاران (2017)، با بررسی تأثیر چهار سطح بقایای گندم (0، 25، 50، 75، 100 درصد) بر عملکرد ذرت، بیشترین عملکرد ذرت (73/15 تن در هکتار) را هنگامی که 25 تا 50 درصد بقایای گندم در خاک باقی ‏ماند، گزارش‏ کردند. ایکنز و همکاران (2012)، در بررسی روش‏های خاک‌ورزی ذرت به این نتیجه رسیدند که خاک‌ورزی مرسوم با 61/10 تن در هکتار، بالاترین عملکرد دانه و بی‏خاک‌ورزی 86/6 تن در هکتار کمترین عملکرد را داشتند و کم‏خاک‌ورزی با 99/8 تن، بین این دو قرار گرفت. وانگ و همکاران (2014) در پژوهشی 12 ساله (1999 تا 2011) بر روی ذرت بیان کردند که بی‏خاک‎ورزی به همراه زیرشکنی و بقایای گیاهی در طول سه سال اول، از نظر عملکرد تفاوتی باهم نداشتند ولی شوری خاک کاهش یافته، مواد آلی و خواص فیزیکی خاک افزایش یافته و باعث افزایش 1/15 تا 39 درصد بر عملکرد هفت سال آخر (2014 تا 2011) ذرت بهاره نسبت به شخم با گاوآهن برگردان‏دار به‏همراه حذف بقایای گیاهی گردید. همچنین آن­ها بیان کردند که در روش بی‎خاک‎ورزی، شوری خاک در حدود 3/20 تا 4/73 درصد نسبت به شخم با گاوآهن برگردان‏دار کاهش یافت. 

      هدف از این پژوهش، بررسی اثر سیستم‌های مختلف خاک‌ورزی (بدون‌خاک‌ورزی، کم‌خاک‌ورزی و خاک‌ورزی مرسوم) و مدیریت بقایای گندم بر عملکرد و اجزای عملکرد ذرت دانه­ای و بررسی بهره­وری فیزیکی آب مصرفی در شرایط اقلیمی دزفول بود.

 

مواد و روش­ها

این تحقیق در سال زراعی 99-1398 در مزرعه­ای واقع در اراضی کشاورزی جنوب شهرستان دزفول (عرض جغرافیایی 32 درجه و 36 دقیقه و طول جغرافیایی 48 درجه و 53 دقیقه با ارتفاع 143 متر از سطح دریا) انجام شد. مزرعه از 2 سال قبل تحت خاک­ورزی حفاظتی بوده است. سیستم خاک‌ورزی حفاظتی سبب کم کردن عملیات خاک‌ورزی، حداقل به‌هم خوردگی خاک و حفظ حداقل 30 درصد بقایای گیاهی در سطح خاک است. سیستم‌های کم‌خاک‌ورزی و بی‌خاک‌ورزی نمونه‌هایی از سیستم‌های خاک‌ورزی حفاظتی می‌باشند که از 2 سال قبل در مزرعه‌ی مورد نظر، اجرا شده‌اند. در اجرای آزمایش از طرح آزمایشی کرت‌های خرد شده نواری بر پایه طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار استفاده شد. روش­های خاک­ورزی در سه سطح شامل خاک­ورزی رایج (شخم با گاوآهن برگردان‌دار و دیسک) (جدول 1 و 2)، کم خاک­ورزی (یک­بار استفاده از خاک­ورز مرکب مجهز به تیغه پنجه غازی و دوار) (جدول 3) و بی‌خاک­ورزی (بدون هیچ‌گونه عملیات شخم یا خاک­ورزی) به عنوان فاکتور اصلی و مدیریت بقایای گندم (رقم چمران) در دو سطح شامل (حفظ بقایا به صورت ایستاده و حذف تمام بقایای گیاهی از سطح خاک) به عنوان فاکتور فرعی بود. در تیمار حفظ بقایا، محصول قبلی به­وسیله‌ کمباین برداشت شد، به­طوری‌که حدود 30 درصد از بقایای گیاهی به­صورت ایستاده با ارتفاع حدود 30 سانتی­متر بر روی سطح خاک باقی مانند. در شرایط بدون بقایا، گیاه از محل طوقه در سطح خاک کفبُر و از مزرعه خارج شد.

 

 

جدول 1- مشخصات فنی گاوآهن برگردان‏دار GAK (ساخت شرکت قطعات آهنگری خراسان)

طول

(cm)

عرض

(cm)

ارتفاع

(cm)

عمق‏کار

(cm)

عرض کار یک خیش (cm)

عرض کار سه خیش (cm)

توان مورد نیاز (hp)

وزن کل

(Kg)

200

115

100

25

35

105

65

260

جدول 2- مشخصات فنی دیسک آفست کششی برزیلی

طول

 

(cm)

عرض

 

(cm)

ارتفاع

 

(cm)

عمق‏کار

 

(cm)

عرض‏کار

 

(cm)

تعداد یاتاقان

ضخامت بشقاب

(cm)

وزن وارده هر بشقاب

(Kg)

تعداد بشقاب

توان مورد نیاز

(hp)

وزن کل

(Kg)

280

200

90

15

180

4

5/0

57

16

95-75

915

 

جدول 3- مشخصات فنی دستگاه خاک‏ورز مرکب (Agrommet)

طول

(cm)

عرض‏کار

(cm)

ارتفاع

(cm)

عمق‏کار

(cm)

تعداد شاخه

تعداد دیسک

توان مورد نیاز

(hp)

وزن کل

(Kg)

400

250

100

25

7

6

110- 90

1030

 

 

 

برای مشخص نمودن میزان رطوبت ذخیره شده قبل از کشت و قبل از هر دوره‌ی آبیاری از خاک تمام واحدهای آزمایشی نمونه‏برداری انجام شد. نمونه‏برداری توسط مته در عمق‏های 0 تا 5 و 5 تا10 سانتی‏متر انجام شد. نمونه‏ها در پلاستیک‏های یک‏بار مصرف جمع‏آوری شد تا از هر گونه تبخیر و کاهش رطوبت اولیه نمونه‏ها جلوگیری به عمل آید. پس از آن، نمونه‏ها در ظروف آلومینیومی مخصوصی که از قبل توزین شده‏اند، قرار داده شد و در آون و در دمای 105 درجه سانتی‏گراد به مدت 24 ساعت خشک شد. در پایان مدت مورد نظر ظروف حاوی خاک خشک را مجدداً وزن نموده سپس با استفاده از رابطه (1) درصد رطوبت وزنی خاک بر حسب (درصد) محاسبه شد (لمپورانسو همکاران 2011):

(رابطه 1)          

که در این رابطه: = درصد رطوبت خاک، =WW وزن خاک مرطوب (کیلوگرم)، =Wd وزن خاک خشک (کیلوگرم)

عملیات کاشت در اسفند ماه سال 1398 به­وسیله ردیف‏کار نیوماتیک انجام شد (جدول 4). جهت کاشت به روش بی‌خاک‌ورزی از دستگاه کشت مستقیم بذر کار-کود کار استفاده گردید (جدول 5). ابعاد کرت­های آزمایشی 5×3 متر و پشته‌هایی به فواصل 60 سانتی‌متر در نظرگرفته شد.

 

جدول 4- مشخصات فنی دستگاه ردیف‏کار نیوماتیک ذرت

نوع شیاربازکن

عرض دستگاه

(cm)

عرض‏کار هر شیاربازکن

(cm)

عرض‏کار

(cm)

تعداد شیاربازکن

نوع موزع

تعداد موزع

توان مورد نیاز (hp)

خنجری

225

75

300

4

دیسکی‏عمودی

4

75

 

جدول 5- مشخصات فنی دستگاه بذرکار کودکار مستقیم کار شرکت کردستان صنعت

نوع شیاربازکن

عرض دستگاه

(cm)

عرض‏کار هر شیاربازکن

(cm)

عرض‏کار

(cm)

تعداد

شیاربازکن

نوع موزع

تعداد موزع

توان مورد نیاز

(hp)

 

بیلچه‏ای

250

75

300

4

استوانه‏ای شیاردار

4

100

 

 

رقم بذر ذرت مورد کاشت سینگل کراس 704 بود که قدرت جوانه‏زنی وخلوص آن به ترتیب 98 و 97 درصد بود که به میزان 25 کیلوگرم در هکتار کاشته شد. همچنین، برخی از مشخصات فیزیکی و شیمیایی، بافت و مواد آلی خاک محل انجام آزمایش در جدول 6 آمده است. نیاز کودی و نحوه‌ی اعمال آن با توجه به آزمون خاک محاسبه و مصرف شد که سوپرفسفات تریبل (P2O5)150 کیلوگرم در هکتار و اروه (46 درصد نیتروژن) 300 کیلوگرم در هکتار مورد استفاده قرار گرفت. کود فسفات به طور کامل به صورت پایه و کود ازت در سه مرحله به صورت تقسیط 100 کیلوگرم در مرحله‌ی کاشت، 100 کیلوگرم در مرحله‌ی 6 الی 8 برگی شدن گیاه و 100 کیلوگرم در مرحله‌ی شکل گیری بلال داده شد.

 

 

جدول 6- برخی از مشخصات فیزیکی و شیمیایی، بافت و مواد آلی خاک محل انجام آزمایش

بافت

رسی –لومی

شن

20%

سیلت

4/45%

رس

6/34%

اسیدیته

5/7

هدایت الکتریکی عصاره اشباع

3/5

مواد آلی

05/1 %

 

 

 

 

در کالیبراسیون ردیف‏کار نیوماتیک برای کاشت بذر به میزان 25 کیلوگرم در هکتار از صفحه بذر 24 سلولی استفاده شد، موقعیت زنجیر و چرخ‏دندانه بر روی A2 (محور بالایی، چرخ دنده شماره دو)، Z2  (محور پائینی، چرخ دنده شماره دو) و چنگک‏ها در موقعیت مناسب تنظیم شد. برای تعیین میزان بذر کاشته شده در هر مترمربع از رابطه (2) استفاده شد (برزگر و همکاران 2014).

Spsm =(       (رابطه 2)                     

که در این رابطه: Spsm: تعداد بذر کاشته شده در مترمربع، Q: مقدار ریزش توسط هر ماشین کاشت بر حسب کیلوگرم در هکتار، W: وزن هزار دانه گندم بر حسب گرم

      به­منظور مبارزه با علف‏های هرز در مرحله 6 الی 8 برگی شدن گیاه از علف‏کش توفوردی و کروز به میزان 2 لیتر در هکتار در دو نوبت جداگانه سم‌پاشی شد. جهت اندازه‏گیری میزان دبی آب آبیاری در این طرح از دو کنتور آب با اندازه 2/4 اینچ (25/17 متر مکعب بر ساعت) استفاده شد که به‏وسیله‌ی یک شیلنگ با قطر 8/5 سانتی­متر و یک سه راهی به یک پمپ لجن‏کش (با توان 75/0 کیلووات) با قطر خروجی 8/5 سانتی‏متر آب به کرت‏ها انتقال داده شد. جهت دقت در میزان آب ورودی به کرت‏ها، زمان قطع جریان ورودی به کرت از رابطه (3) با 3 تکرار در تیمارها محاسبه و میانگین آن به میزان آب مورد نیاز گیاه اضافه شد (مصطفی‏زاده و فرزام‏نیا 2000).

(رابطه 3)     T= Tad+ Tre- dTr

که در این رابطه، T: زمان قطع جریان ورودی به کرت (دقیقه)، Tad: زمان پیشروی تا انتهای کرت (دقیقه)، Tre: زمان لازم برای نفوذ آب در خاک مورد نیاز (دقیقه)، dTr: زمان پسروی در انتهای کرت (دقیقه).

بهره­وری فیزیکی آب مصرفی از طریق رابطه (4) محاسبه شد.

(رابطه 4)    

که در این رابطه،FWUE : بهروه­وری فیزیکی آب مصرفی (کیلوگرم بر مترمکعب)، :Y عملکرد محصول (کیلوگرم در هکتار)،  :WRآب ورودی (مترمکعب در هکتار) می­باشد.

       برای محاسبه درصد سبز شدن در هر تیمار دو خط کشت مجاور به طول یک متر به طور تصادفی انتخاب شد. تعداد جوانه‏های خارج شده در هر روز بعد از ظهور اولین جوانه تا زمانی که سه روز متوالی جمعیت ثابت می‏ماند، شمارش انجام شده و بر حسب درصدی از بذور کاشته شده محاسبه شد. درصد سبز شدن با استفاده از رابطه (5) محاسبه شد (مهاجر مازندرانی و همکاران 2008).

(رابطه 5)    

که در این رابطه، M: درصد سبز شدن، ppsm: تعداد بوته سبز شده در مترمربع، spsm: تعداد بذر کاشته شده در مترمربع، P: درصد خلوص بذر، G: قوه نامیه (درصد جوانه‏زنی)

ضریب سرعت سبز شدن از شمارش روزانه گیاه تا انتهای دوره‌ی سبز شدن در هر تیمار محاسبه شد. ضریب سرعت سبز شدن هرچه بیشتر باشد، دوره سبز شدن کوتاه‏تر و هر چه دوره سبز شدن طولانی‏تر باشد سرعت سبز شدن کمتر است که می‏تواند به­دلیل کمبود رطوبت در خاک، کشت عمیق‏تر و یا به­دلیل فشردگی بیش از حد خاک بالای خط کشت باشد. بنابراین ضریب سرعت سبز شدن کمتر، نشانه تأخیر در سبز شدن و خروج کمتر جوانه‏ها است. این ضریب با استفاده از رابطه (6) محاسبه شد (یاداو و همکاران 1976؛ ارباچ 1982). (رابطه 6)   CV

که در این رابطه، CV: ضریب سرعت سبز شدن (%)،N1: تعداد گیاهچه های سبز شده در اولین روز از شروع سبز شدن ، N2…. Nn: تعداد گیاهچه های سبز شده در روزهای بعدی تا خاتمه سبز شدن ، T1…. Tn: تعداد روزهای بعد از کاشت از شروع سبز شدن تا خاتمه سبز شدن بود. روش کار بدین صورت بود که در هر کرت دو خط مجاور به طول یک متر طول از مسیر بذر کاری انتخاب و به­صورت روزانه تعداد گیاهچه‏های سبز شده را تا خاتمه سبز شدن شمارش شد. خاتمه سبز شدن زمانی بود که تعداد سبز شده­ها در سه روز متوالی یکسان شمارش شد. این شاخص پس از سبز شدن کامل بوته‏ها اندازه‏گیری شد، بدین ترتیب که پس از حذف 5 متر از ابتدا و انتهای هر کرت تعداد 20 بوته به طور تصادفی از هر کرت انتخاب و از زمین خارج می‏شود، عمق کاشت (فاصله محل تغییر رنگ ساقه تا بذر) به­وسیله خط­کش اندازه‏گیری شد و با استفاده از رابطه (7) یکنواختی عمق کاشت محاسبه شد (دارمور و پندی 1995).

(رابطه 7)

که در این رابطه،Se : ضریب یکنواختی عمق کاشت به درصد، Y: میانگین قدر مطلق تفاضل داده‏ها از میانگین (میلی‏متر)، D: میانگین عمق بوته‏های اندازه‏گیری شده (میلی‏متر) بود.

در پایان فصل رشد جهت اندازه­گیری عملکرد دانه، اجزای عملکرد و نیز عملکرد علوفه از هر کرت آزمایشی 10 بوته انتخاب شد و این صفات اندازه­گیری شد.

کلیه محاسبات و یافته‏های آزمایش با استفاده از نرم‏افزار محاسبات آماری9.4  SAS و Excel انجام شد. همچنین، جهت مقایسه میانگین‏ها از آزمون چند دامنه‏ای دانکن استفاده شد.

 

نتایج و بحث

عمق کاشت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر میانگین عمق کاشت در جدول (7) نشان داده شده است. اثر خاک‏ورزی در سطح 1 درصد، بقایا و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 5 درصد بر میانگین عمق کاشت معنی‏دار شد.

بیشترین و کمترین عمق کاشت به ترتیب مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم و بی‏خاک‏ورزی با میانگین عمق‏های کاشت 8/4 و 65/3 سانتی‏متربود که به‎دلیل نرم شدن خاک، خاک‏ورزی مرسوم حدود 24 درصد نسبت به بی‏خاک‏ورزی عمیق‏تر کاشته شده بود. همچنین در شرایط بی‏خاک‏ورزی به دلیل وجود بقایا در سطح خاک و عدم آماده‏سازی بستر بذر که باعث کاهش میانگین عمق کاشت بذر گردید و  میانگین عمق کاشت در شرایط وجود و عدم وجود بقایا به ترتیب 8/3 و 4/4 سانتی‏متر بود. اثر متقابل خاک‎ورزی و بقایا بر میانگین عمق کاشت نشان داد که تیمار خاک‏ورزی مرسوم در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گندم بر سطح خاک به ترتیب با 91/4 و 94/3 سانتی‏متر دارای بیشترین میانگین عمق کاشت بود. بی‏خاک‏ورزی و در شرایط عدم وجود بقایای گندم با میانگین عمق کاشت 45/3 سانتی‏متر دارای کمترین میانگین عمق کاشت یعنی کاهش 76/11 درصدی نسبت به شرایط وجود بقایای گندم بود (شکل 1). در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که وجود بقایا باعث افزایش میانگین عمق کاشت گردید. این نتایج با یافته‏های نورمحمدی و زارعیان (2002) که نشان دادند میانگین عمق کاشت 4/3 سانتی‏متر مربوط به تیمار بی‏خاک‎ورزی و 1/5 سانتی‏متر مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم بود، هم­خوانی دارد.

 

 

جدول 7- تجزیه واریانس صفات اندازه­گیری شده

 

 

منابع تغییر

درجه آزادی

میانگین مربعات

 

عمق کاشت

یکنواختی عمق کاشت

سرعت سبزشدن

میزان آب مصرفی

بهره­وری فیزیکی آب

 

بلوک

2

12/0

012/0

007/0

40/416055

33/354906

 

نوع خاک­ورزی (a)

2

**35/7

** 165/0

**80/1

**01/12773809

**084/5

 

خطای a

4

46/0

016/0

16/0

28/85044

187/0

 

بقایا (b)

1

*08/5

ns 150/0

**90/16

**15/14506422

**730/10

 

خطای b

2

22/0

009/0

001/0

50/1187

076/0

 

خاک­ورزی× بقایا (ab)

2

*29/0

ns 009/0

*15/0

**49/5670521

ns 9234/0

 

خطای ab

4

15/0

018/0

043/0

93/19082

710/0

 

ضریب تغییرات (%)

-

84/3

37/4

38/5

01/16  61/16

61/13

 

 

ns، * و **: به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج و یک درصد می باشد.

 

                                 

 

 

شکل 1- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری خاک‏ورزی و بقایا برای میانگین عمق کاشت

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

ضریب سرعت سبز شدن

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر ضریب سرعت سبز شدن در جدول (7) نشان داد که بقایا و خاک‏ورزی در سطح 1 درصد و اثر متقابل خاک‏ورزی در بقایا در 5 درصد معنی‏دار شده است. بیشترین ضریب سرعت سبز شدن مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم با مقدار 204/3 درصد می‎باشد.

تغییر در فاکتورهای اساسی و مهم خاک‏ورزی همچون دما و رطوبت خاک توسط روش‎های متفاوت مدیریت خاک‏ورزی و کاشت، توجیهی برای تفاوت در ضریب سرعت سبز شدن می‏باشد (مک مستر و همکاران 2012). همچنین، ضریب سرعت سبز شدن تحت تأثیر فاکتور بقایا قرار گرفت و بیشترین ضریب سرعت سبز شدن 47/3 درصد در شرایط عدم وجود بقایا بدست آمد که افزایش 34 درصدی بر ضریب سرعت سبز شدن نسبت به فاکتور وجود بقایا داشت. فاکتور وجود بقایا به دلیل نرسیدن حرارت مناسب به بذر جهت جوانه‏زنی و عدم استقرار مناسب بذر دارای ضریب سرعت سبز شدن پایین‏تری بود. عدم وجود بقایا بر سطح خاک سبب گرم شدن سریع‌تر خاک و باعث افزایش 15 درصدی ضریب سرعت سبز شدن گردید (برزگر و همکاران 2014؛ جمشیدی و آسودار 2010).

بیشترین ضریب سرعت سبز شدن مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم با 73/3 درصد که نسبت به روش کم‏خاک‏ورزی و بی‏خاک‎ورزی به ترتیب افزایش 55/4 و 55/15 درصد بر ضریب سرعت سبز شدن داشت.

خاک‏ورزی مرسوم در شرایط عدم وجود بقایای گیاهی دارای 73/3 و در شرایط وجود بقایای گیاهی دارای 68/2 درصد بر ضریب سرعت سبز شدن که در هر دو حالت دارای بیشترین ضریب سرعت سبزشدن بود. بی‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایای گیاهی دارای کمترین اثر (96/1 درصد) بر ضریب سرعت سبز شدن بود که تقریباً حدود 77/37 درصد نسبت به شرایط عدم وجود بقایای گیاهی کمتر می‏باشد (شکل 2). محققین در مقایسه روش‏های مختلف خاک‏ورزی و مدیریت بقایای گیاهی بیان کردند بی‏خاک‏ورزی با حفظ بقایا باعث افزایش رطوبت و سرد شدن سطح خاک (مک مستر و همکاران 2012) و تجمع حجم زیادی از بقایای گیاهی در لایه سطحی سبب ناهمواری سطح خاک و عدم پوشش مناسب بذر، کاهش درصد یکنواختی عمق کاشت و استقرار مناسب بذر می‌گردد که در نتیجه موجب کاهش 15 تا 20 درصد بر ضریب سرعت سبز شدن بذر می‌شود (زارعی و همکاران 2012).

 

 

 

شکل 2- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری خاک‏ورزی و بقایا برای ضریب سرعت سبز شدن

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

 

 

 

 

شکل 3- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری خاک‏ورزی و بقایا برای میانگین مصرف آب

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر بهره­وری فیزیکی آب مصرفی

جدول تجزیه واریانس بهره­وری فیزیکی آب مصرفی نشان داد که بقایا و خاک‏ورزی در سطح 1 درصد معنی‏دار شد (جدول 7). وجود بقایا با میانگین 887/2 کیلوگرم در مترمکعب نسبت به تیمار عدم وجود بقایا، باعث 79/23 درصد در افزایش بهره‌وری فیزیکی مصرف آب گردید (شکل 4). بقایا موجب حفظ، ذخیره و جذب رطوبت خاک گردید و در نهایت باعث افزایش عملکرد گیاه گردید.

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

بهره­وری فیزیکی آب تحت تأثیر روش‏های مختلف خاک‏ورزی در هکتار تفاوت معنی‏داری نشان داد. بی‏خاک‏ورزی با میانگین 7437/2 و خاک‏ورزی مرسوم با میانگین 1951/2 کیلوگرم بر مترمکعب بیشترین و کمترین بهره­وری فیزیکی آب را داشتند (شکل 5). خاک‏ورزی مرسوم به دلیل انجام خاک‏ورزی عمیق و برهم زدن خاک باعث افزایش مصرف آب آبیاری ‏شد که نتیجه آن کاهش بهره‌وری فیزیکی مصرف آب می‏باشد. این نتایج با یافته‏های زارعی و همکاران (2012) بی‏خاک‏ورزی با 91/1 کیلوگرم بر مترمکعب و خاک‏ورزی مرسوم با 99/0 کیلوگرم بر مترمکعب بیشترین و کمترین بهره‌وری فیزیکی مصرف آب بر روی محصول گندم؛ موسوی و همکاران (2013)، بی‏خاک‏ورزی با 69/1 کیلوگرم بر مترمکعب و خاک‏ورزی مرسوم با 12/1 کیلوگرم بر مترمکعب کمترین بیشترین و کمترین بهره‌وری فیزیکی مصرف آب بر روی محصول کلزا داشتند، مطابقت دارد.

 

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

جدول 8- تجزیه واریانس صفات اندازه­گیری شده

منابع تغییر

درجه آزادی

میانگین مربعات

عملکرد علوفه

وزن تر بلال

سرعت سبزشدن

وزن خشک بلال

عملکرد دانه

 

 

بلوک

2

ns 13/56

ns 15/35

011/0

ns 33/5

ns 34/67095

 

 

نوع خاک­ورزی (a)

2

**04/1096

**87/380

**01/1

**28/34

**11/1056664

 

 

خطای a

4

12/8

22/15

15/0

44/5

60/20805

 

 

بقایا (b)

1

**55/2504

ns 66/216

**02/21

ns 14/25

**30/1569005

 

 

خطای b

2

64/12

43/22

09/0

33/3

35/11250

 

 

خاک­ورزی× بقایا (ab)

2

*45/169

ns 55/112

*145/0

ns 25/15

**40/189322

 

 

خطای ab

4

33/75

25/44

075/0

11/5

98/55088

 

 

ضریب تغییرات (%)

-

19/11

97/20

38/5

97/20

12/8

 

ns، * و **: به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج و یک درصد می­باشد.

                 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد علوفه تازه ذرت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد علوفه در جدول (8) نشان داده شده است. بقایا و خاک‏ورزی در سطح 1 درصد و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 5 درصد بر عملکرد علوفه معنی‏دار شد. از نظر عملکرد علوفه تازه بین کم‏خاک‏ورزی و بی‏خاک‏ورزی اختلاف معنی‏داری وجود داشت. بیشترین عملکرد علوفه مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 747/104 تن در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و مرسوم به ترتیب افزایش 8/21 و 47/14 درصدی داشت. علت کمتر بودن عملکرد در روش بی‏خاک‏ورزی در مقابل دو روش دیگر ناشی از استقرار ضعیف‏تر گیاهچه‏های ذرت در شرایط بدون شخم، تهویه‌ی کم خاک و رقابت علف‏های هرز با گیاه ذرت در مراحل اولیه‌ی رشد بود.

این نتایج با یافته‏های بیابانی و همکاران (2014) که اعلام نمودند کم خاک‏ورزی با میانگین 093/85 تن در هکتار بیشترین و بی‏خاک‏ورزی با 491/70 تن در هکتار کمترین عملکرد علوفه ذرت را دارد، هم‏خوانی دارد.

در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا با میانگین 7/117 تن در هکتار و بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا با میانگین 49/77 تن در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین میزان عملکرد علوفه در هکتار را به خود اختصاص دادند. تیمار بی‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی دارای کمترین میزان عملکرد علوفه بود. کم‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی در عملکرد علوفه از نظر آماری اختلاف معنی‏داری داشتند (شکل 6). این افزایش عملکرد می‏تواند ناشی از ذخیره‌ی رطوبت خاک در بقایای موجود در سطح خاک، استقرار و تماس مناسب بذر در خاک باشد. زیبیلکس و همکاران (2012) گزارش کردند که در سیستم کم‏خاک‏ورزی ویژگی‏های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی در سطح خاک و در منطقه‌ی فعالیت ریشه بهبود می‏یابد و به دلیل تغییر در معدنی شدن و ثبات بیشتر عناصر غذایی در خاک به وسیله‌ افزایش فعالیت جمعیت میکروبی، عرضه‌ی عناصر غذایی به گیاه افزایش می‏یابد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن تر بلال ذرت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن تر بلال در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی در سطح 1 درصد معنی‏دار شد.  بیشترین و کمترین عملکرد وزن تر بلال در تیمار کم‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب با میانگین  88/42 و 34/34 تن در هکتار بود. که تیمار کم‏خاک‏ورزی نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 77/18 و 91/19 درصدی  بود (شکل 7). در خاک‏ورزی مرسوم به علت انجام خاک‏ورزی سنگین و زیر و رو شدن کامل خاک عملکرد محصول کاهش یافته ولی در کم‏خاک‏وری به علت برگردان نشدن خاک کاهش عملکرد، مشاهده نشد.

 

 

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن خشک بلال ذرت

     نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر وزن خشک بلال در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی در سطح 1 درصد معنی‏دار شد. بیشترین وزن خشک بلال مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 95/9 تن در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و مرسوم به ترتیب افزایش 77/18 و 92/19 درصدی داشت. اما تیمارهای خاک‏ورزی مرسوم و بی‏خاک‎ورزی با وجود اختلاف، از نظر آماری تفاوت معنی‏داری نداشتند (شکل 8).

 

 

 

 

 

شکل ۸- مقایسه میانگین اثر خاکورزی بر میانگین وزن خشک بلال

 

 

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد بیولوژیک ذرت

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد بیولوژیک در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی، بقایا و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 1 درصد معنی‏دار شد. فاکتور وجود بقایا با میانگین 539/23 تن در هکتار بیشترین عملکرد بیولوژیک بود که نسبت به فاکتور عدم وجود بقایای گیاهی افزایش 73/15 درصدی داشت. بیشترین عملکرد بیولوژیک مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 24684 کیلوگرم در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 08/22 و 32/14درصدی داشت.

در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا با میانگین 27759 کیلوگرم در هکتار و بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا با میانگین 15140 کیلوگرم در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین میزان عملکرد بیولوژیک در هکتار را به خود اختصاص دادند. تیمار بی‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی دارای کمترین میزان عملکرد بیولوژیک در هکتار و کم‏خاک‏ورزی در هر دو شرایط وجود و عدم وجود بقایای گیاهی در عملکرد بیولوژیک از نظر آماری اختلاف معنی‏داری داشتند (شکل 9). باوجود این‌که تیمار عدم وجود بقایای گیاهی میانگین آب مصرفی بیشتری نسبت به تیمار وجود بقایای گیاهی داشت ولی عملکرد بیولوژیک کمتری داشت. دلایل کمتر شدن عملکرد در تیمار عدم وجود بقایا، عدم وجود موادآلی در سطح خاک و تبخیر زودهنگام آب از سطح زمین به علت خالی بودن سطح مزرعه از بقایای گیاهی می‏باشد. این نتایج با یافته‏های چن (2013) که نشان داد اجرای خاک‏ورزی مرسوم موجب افزایش 9 تا 18 درصد عملکرد ذرت نسبت به بی‏خاک‏ورزی شد، مطابقت دارد. ایکنز و همکاران (2012) در بررسی روش‎های خاک‏ورزی در ذرت به این نتیجه رسیدند که خاک‏ورزی مرسوم با 61/10 تن در هکتار عملکرد دانه و بی‏خاک‏ورزی با 86/6 تن در هکتار کم‏ترین عملکرد را داشتند  و کم‏خاک‏ورزی با 99/8 تن در هکتار بین این دو قرار گرفت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 9 مقایسه میانگین ترکیبات تیماری بقایا و خاک‏ورزی بر میانگین عملکرد بیولوژیک

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد دانه

نتایج تجزیه واریانس تأثیر بقایا و خاک‏ورزی بر عملکرد بیولوژیک در جدول (8) نشان داده شده است. نتایج نشان داد که خاک‏ورزی، بقایا و اثر متقابل خاک‏ورزی و بقایا در سطح 1 درصد معنی‏دار شد.

فاکتور وجود بقایا با میانگین 539/7 تن در هکتار بیشترین عملکرد دانه بود که نسبت به فاکتور عدم وجود بقایای گیاهی  افزایش 73/15 درصدی داشت.

 بیشترین عملکرد دانه مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی با 2/8 تن در هکتار بود که نسبت به تیمار بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 08/22 و 32/14درصدی داشت.

در بررسی اثر متقابل بقایا و خاک‏ورزی مشاهده گردید که کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا با میانگین 7750 کیلوگرم در هکتار و بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا با میانگین 1805 کیلوگرم در هکتار به ترتیب بیشترین و کمترین میزان عملکرد دانه در هکتار را به خود اختصاص دادند (شکل 10). این نتایج با یافته‏های چن (2013) اجرای خاک‏ورزی مرسوم موجب 9 تا 18 درصد افزایش عملکرد ذرت نسبت به بی‏خاک‏ورزی شد، مطابقت دارد. ایکنز و همکاران (2012) در بررسی روش‎های خاک‏ورزی در ذرت به این نتیجه رسیدند که خاک‏ورزی مرسوم با 61/10 تن در هکتار عملکرد دانه و بی‏خاک‏ورزی با 86/6 تن در هکتار کم‏ترین عملکرد را داشتند  و کم‏خاک‏ورزی با 99/8 تن در هکتار بین این دو قرار گرفت.

 

 

شکل 10- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری بقایا و خاک‏ورزی بر میانگین عملکرد دانه

میانگین­های دارای حروف مشابه بر اساس آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد تفاوت معنی­داری ندارند.

 

 

نتیجه‏گیری

استفاده و توسعه‌ سامانه­های کشت حفاظتی (به خصوص کم­خاک‌ورزی) در ذرت می‌تواند به حفظ و صیانت از منابع تولید از قبیل آب، خاک و محیط زیست کمک نماید. نتایج این پژوهش نشان داد که حداکثر میانگین عمق کاشت 79/4 سانتی‏متر مربوط به تیمار خاک‏ورزی مرسوم و حداقل میانگین عمق کاشت 65/3 سانتی‏متر مربوط به بی‏خاک‏ورزی بود. بیشترین درصد یکنواختی عمق کاشت (۹۲ درصد ) مربوط به تیمار کم‏خاک‏ورزی و کمترین درصد یکنواختی عمق کاشت (71 درصد ) مربوط به تیمار بی‏خاک‏ورزی بود. وجود بقایا باعث کاهش ۷۳/۱۹ درصدی در مصرف آب نسبت به عدم وجود بقایا شد، بی‎خاک‏ورزی باعث کاهش 31/19 درصدی نسبت به خاک‏ورزی مرسوم در میزان مصرف آب آبیاری شد. وجود بقایا با میانگین 88/2 کیلوگرم بر مترمکعب نسبت به تیمار عدم وجود بقایا باعث افزایش 79/23 درصدی در افزایش کارائی مصرف آب گردید. بی‏خاک‏ورزی با میانگین 74/2 و خاک‏ورزی مرسوم با میانگین 19/2 کیلوگرم بر مترمکعب بیشترین و کمترین کارائی مصرف آب را داشت. از نظر میانگین عملکرد علوفه تر بین روش‌های خاک‌ورزی اختلاف معنی‌دار وجود داشت به طوری که کم‌خاک‌ورزی با مقدار 747/104 تن در هکتار نسبت به بی‎خاک‌ورزی و خاک‏ورزی مرسوم  به ترتیب افزایش 8/21 و 47/14 درصدی داشت. از نظر میانگین عملکرد بیولوژیک بین روش‏های خاک‏ورزی اختلاف معنی‎داری وجود داشت و تیمار کم‏خاک‏ورزی نسبت به بی‏خاک‏ورزی و خاک‏ورزی مرسوم به ترتیب افزایش 08/22 و 32/14 درصدی در عملکرد بیولوژیک داشت. وجود بقایا نسبت به عدم وجود بقایای گیاهی افزایش 73/15 درصدی داشت. کم‏خاک‏ورزی در شرایط وجود بقایا نسبت به بی‏خاک‏ورزی در شرایط عدم وجود بقایا افزایش 65/34 درصدی بر عملکرد بیولوژیک در هکتار را به خود اختصاص دادند.

 

سپاسگزاری

نویسندگان از معاونت پژوهشی دانشگاه شهید چمران اهواز بابت تأمین هزینه‌های این پژوهش سپاسگزاری می‌نمایند.

Adak T, Kumar G, Chakravarty NVK, Katiyar RK, Deshmukh PS, and Joshi HC. 2013. Biomass and biomass water use efficiency in oilseed crop (Brassica juncea L.) under semi-arid microenvironments. Biomass and Bioenergy, 51: 154-162.
Aikins S, Afuakwa J, and Owusu-Akuoko O. 2012. Effect of four different tillage practices on maize performance under rainfed conditions. Agriculture and Biology Journal of North America, 3(1): 25-30.
Asoodar MA, Bakhshandeh AM, Afraseabi H, and shafeinia A. 2016. Effects of press wheel weight and soil moisture at sowing on grain yield. Journal of Agronomy, 5 (2): 278-283.
Bahrani M, Raufat M, and Ghadiri H. 2017. Influence of wheat residue management on irrigated corn grain production in a reduced tillage system. Soil and Tillage Research, 94(2): 305-309.
Baniasadi R, Tohidi-Nejad E, G. Mohammadi-Nejad. 2014. Evaluation of Different Methods of Tillage and Residue Management of Barley in Maize Production. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 24 (4): 61-69.
Barzegar AR, Asoodar MA, Eftekhar AR, and Herbert SJ. 2014. Tillage effects on soil properties and performance of irrigated wheat and clover in semi-arid region. Journal of Agronomy, 3 (4): 237-242
Biabani H, Ghasemi Nejad Raeini M, Asoodar AM, and Salavati A. 2014. Investigation of the effect of tillage methods and weed control on forage corn yield. National Congress of Soil and Environment. Protective tillage axis. Urmia University. (In Persian).
Chen H. 2013. Traffic and tillage effects on soil water conservation and winter wheat yield in the loess plateau, china. Ecological Chemistry and Engineering Sinica, 20 (3): 507-517.
Charlie M, Arshad A, and Azooz RH. 2013. Inrow residue management effects on seedzone temperature, moisture and early growth of barley and canola in a cold semiarid region in northwestern Canada. American Journal of Alternative Agriculture, 18 (3): 128-136.
Czapar GF, William Simmons F, and Bullock DG. 2012. Delayed control of a hairy vetch (Vicia villosa Roth) cover crop in irrigated corn production. Crop Protection. 21: 507-510.
Darmora DP, and pandy KP. 2014. Evaluation of performance of furrow openers of combined seed and fertilizer drills. Soil and Tillage Research, 34: 127-139.
Erbach DC. 1982. Tillage for continuous corn and corn-soybean rotation. Transactions of the ASAE, 25: 906-918.
Fabrizzi KP, Garcıa FO, Costa JL, and Picone LI. 2015. Soil water dynamics, physical properties and corn and wheat responses to minimum and no-tillage systems in the southern Pampas of Argentina. Soil and Tillage Research, 81: 57–69.
Huang M, Zou Y, Feng Y, Cheng Z, Mo Y, Ibrahim M, Xia B, and Jiang P. 2011. No-tillage and direct seeding for super hybrid rice production in rice–oilseed rape cropping system. European Journal of Agronomy, 34: 278–286.
Ito M, Matsumoto T, and Quinones MA. 2017. Conservation tillage practice in sub- Saharan Africa: The experience of Sasakawa Global 2000. Crop Protection, 26: 417-423.
Jamshidi A, and Asoodar AM. 2010. Effects of planting machines on ridges and spacing of planting rows under pyramid and drought conditions on wheat yield in northern Khuzestan. Journal of Plant Crop Science, 2 (5): 1-10. (In Persian).
Jemai I, Aissa BN, Guirat SB, Hammouda MB, and Gallali T. 2013. Impact of three and seven years of no-tillage on the soil water storage, in the plant root zone, under a dry subhumid Tunisian climate. Soil and Tillage Research, 126: 26–33.
Keshavarzpour F.2013. Effect of Different Tillage Methods on Yield and Yield Components of Forage Corn. Academic Journal of Plant Sciences, 6 (1): 42-46. (In Persian).
Lampurlanes J, Angas P, Martines C. 2011. Root growth, soil water content and yield of barely under different tillage systems on two soils in semiarid conditions. Field Crop Research, 69: 27- 40.
Malhi SS, Lemke R, Wang ZH, Baldev S, and Chhabra S. 2016. Tillage nitrogen and crop residue effects on crop yield, nutrient uptake, soil quality, and greenhouse gas emission. Soil and Tillage Research, 90: 171-183.
Mc-Master GS, Palic DB and Dunn GH. 2012. Soil management alters seedling emergence and subsequent autumn growth and yield in dry land winter wheat fallow systems in the central great plains on a clay loam soil. Soil and Tillage Research, 65: 193-206.
Mohajer Mazandarani F, Asudar AM, and Shafeei Nia A. 2008. Effect of tillage and planting machines on germination rate and yield of rain-fed wheat. Fifth National Congress of Agricultural Machinery Engineering and Mechanization. Mashhad Ferdowsi University. Mashhad. (In Persian).
Mostafazadeh B, Farzamnia M. 2000. The Study of Hydraulic Performance of Furrow Irrigation Under Different Methods of Discharge Management. Journal of Water and Soil Science, 4 (3):1-11 (In Persian).
Mousavi QA, Asoodar AM. And Pour Mohammadi P. 2013. Investigation of the effect of tillage methods, crop residue management and linear pressing wheel on canola greening. 8th National Congress of Agricultural Engineering (Biosystems) and Mechanization. Mashhad Ferdowsi University. Mashhad. (In Persian).
Noormohammadi D, and Zareian S. 2002. Effect of Various Tillage and Planting Methods on Emergence of Irrigated Wheat. Iranian journal of Agriculture Science, 34 (2): 321-332. (In Persian).
Ozpinar S, and Cay A. 2016. Effect of different tillage systems on the quality and crop productivity of a clay–loam soil in semi-arid north-western Turkey. Soil and Tillage Research, 88(1): 95-106.
Shakeel Khan E, Qamar R, Ghaffar A. and Mustafa G. 2013. Impact of tillage and mulch on water conservation in wheat (Triticum aestivum L.) under rice-wheat cropping system. Journal Agricultural Research, 51 (3): 255-265.
Sharma P, Singh G, and Singh RP. 2014. Conservation tillage, optimal water and organic nutrient supply enhance soil microbial activities during wheat (Triticum aestivum L.) cultivation. Brazilian Journal of Microbiologe. 42: 531-542.
Wang Q, Lu C, Li H, He J, khokan KS, Rabi GR, Ling Z, Qiao X, Li H, and David JM. 2014. The effects of no-tillage with subsoiling on soil properties and maize yield: 12-Year experiment on alkaline soils of Northeast China. Soil & Tillage Research, 137: 43–49.
Yadav RC, and Gupta J P. 1976. Germination and seedling emergence in relation to soil moisture and post-sowing compaction Indian. Journal Agricultural Science, 47:448-55.
Zarei H, Asoodar AM, and Rahnama M. 2012. Increasing water use efficiency under the influence of planting pattern and conservation tillage in wheat planting. First National Conference on Strategies for Achieving Sustainable Development in Agriculture, University of Tehran, Tehran.
Zibilske M, bradford and Smart JR. 2012. Conservation tillage induced changes in organic carbon, total nitrogen, and avilable phosphorus in a semi-arid alkaline subtropical soil. Soil Tillage Research, 66: 153-163.