Survey of Yield, Yield Components and Essential Oil of Matricaria chamomilla L. With Application of Vermicompost and Different Irrigation Levels

Document Type : Research Paper

Authors

Abstract

Abstract
German chamomile (Matricaria Chamomilla) is one of the most important essential oil bearing plants that its essential oil constituent is used in different medicinal industries. A field experiment was conducted using a split plot design with three replications in Eqlid, Fars, Iran  in 2013. The treatments were included three amounts of vermicompost (0, 5 and 10 ton.ha-1) and five drought stress an irrigation after (60, 90, 120, 150 and 180 mm evaporation pan class A). Analysis of variance showed that the main effect of vermicompost and drought stress on the number of branches, number of main stem and flower yield was significant. Comparison of means showed that the maximum flower yield (441.50) was obtained from lowest of  drought stress (60 mm evaporation pan class A). Also, analysis of variance showed interaction of treatments on height, biological yield, essential oil and essential oil yield were significant. Comparison of means the interaction between drought stress and vermicompost levels for essential oil percent showed that for the irrigation levels after 60, 150 and 180 mm evaporation from evaporation pan, the highest and lowest essential oil percent was obtained from 10 tons and no application of vermicompost per hectare, respectively. Based on the results of this experiment can be expressed, however, by reducing water consumption, Consequently, the occurrence of drought stress, German chamomile flower yield decreases, but with the use of manure vermicompost (in the highest level of stress), can partially reduce the negative effects of drought stress on plant yield.

Keywords


مقدمه

بابونه یکی از مهمترین گیاهان دارویی در اروپا، خاورمیانه، آمریکای شمالی، استرالیا و کشورهای آفریقایی است که عمدتاً به منظور استفاده از اسانس آبی رنگ آن کشت می­شود و با توجه به کاربرد روزافزون آن در صنایع داروسازی، آرایشی و بهداشتی، عطر­ سازی و تهیه چاشنی­های غذایی از اهمیت زیادی برخوردار است (هورنوک 1992). یکی از مهمترین محدودیت­های تولید در مناطق خشک و نیمه خشک، کمبود آب می­باشد (ردی 2004). از طرفی قابلیت دسترسی عناصر غذایی مختلف در خاک تحت تأثیر تنش، تغییرات قابل ملاحظه­ای می­یابد. بنابراین مدیریت تغذیه گیاه در شرایط تنش یکی از مسائل مهم در تولید محصولات گیاهی محسوب می­شود )محمدخانی 2007). در بین عوامل باز دارنده محیطی بر رشد و عملکرد گیاهان زراعی و دارویی، خشکی مهم­ترین عامل کاهش تولید بخصوص در مناطق خشک و نیمه­خشک به شمار می­رود تنش معمولا به عنوان یک عامل خارجی که باعث تأثیر منفی بر زندگی گیاه می شود تعریف می شود. تولید ماده خشک گیاه در شرایط تنش خشکی به اقلیم و شرایط خاک بستگی دارد و مقدار آب قابل دسترس خاک و کارایی مصرف آب گیاه را متأثر می­سازد. تنش خشکی می­تواند به عنوان هر گونه کاهش محتوای آب بافت یا سلول تعریف شود. تأثیر خشکی بر هر یک از اجزای تشکیل دهنده گل می­تواند منجر به تغییر در میزان گل تولیدی شود.

در بررسی­های صورت گرفته روی گیاه بابونه نیز مشخص شده است که عملکرد بابونه تحت تأثیر رقم، شرایط آب و هوایی و میزا­ن آب قابل دسترس در محیط ریشه قرار می­گیرد. آزمایش­های سینگ (1982) نشان داد که در خاک­های قلیایی، بابونه برای رشد و تولید عملکرد مطلوب نیازمند 6 تا 8 نوبت آبیاری است. در صورت نبود آب کافی نه تنها رشد گیاه به واسطه نبود آب بلکه به سبب کمبود عناصر غذایی قابل دسترس کاهش می­یابد. در بین عوامل بازدارنده محیطی بـر رشـد و عملکـرد گیاهان، خشکی مهمتـرین عامـل کاهش تولید بخصوص در مناطق خشک و نیمه خشـک به شمار می­رود (ردی 2004).

کودهای آلی بـه ویـژه کود ورمی­­کمپوست در مقایسه با کودهای شیمیایی دارای مقادیر زیادی مواد آلی هستند و به عنوان منابع غنـی از عناصـر غـذایی بخصوص نیتروژن، فسفر و پتاسیم به شمار می­رونـد کـه این عناصر را به مرور در اختیـار گیاهـان قـرار مـی­دهنـد (چادهری و همکاران 1999). ورمی­کمپوست یک کود بیو­ارگانیک و شامل یک مخلوط بیولوژیکی بسیار فعال از باکتری­ها ،آنزیم­ها، بقایای گیاهی، کود حیوانی و کپسول­های کرم خاکی می­باشد که سبب ادامه عمل تجزیه مواد آلی خاک و پیشرفت فعالیت­های میکروبی در بستر رشد گیاه می­گردد (بریمنس 1999). افزودن ورمی‌کمپوست به خاک نه تنها فراهمی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه را افزایش داده است بلکه با بهبود شرایط فیزیکی و فرآیند­های حیاتی خاک، ضمن ایجاد یک بستر مناسب برای رشد ریشه، موجبات افزایش رشد اندام هوایی و تولید ماده خشک و در نهایت بهبود عملکرد اسانس را نیز فراهم آورده است استفاده ورمی­کمپوست در کشاورزی پایدار علاوه بر افزایش حمایت و فعالیت میکروارگانیسم­های مفید خاک مانند قارچ­های میکوریز و میکروارگانیسم­های حل­کننده فسفات در جهت فراهمی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه مانند نیتروژن، فسفر و پتاسیم محلول عمل نموده و سبب بهبود رشد و عملکرد گیاه زراعی می­گردد (آرانکون و همکاران 2004). احمـدیان و همکـاران (1388) در بررسـی اثـر متقابل تنش خشکی و مصرف کود دامی بر خصوصیات کمی و کیفـی زیره سبز اعلام نمودند که مصرف 20 تن در هکتار کود دامـی ضـمن کاهش اثرات منفی تنش خشکی، باعث افزایش میزان مـاده مـوثره و بهبود خصوصیات کیفی اسانس زیره سبز گردیـد و جـایگزین آبیـاری بیشتر در مرحله پرشدن دانه شد.

اگرچه تاکنون تحقیقات وسیعی در رابطه بـا اثـر تـنش خشــکی روی گیاهــان زراعــی انجــام شــده، امــا در خصوص برهمکنش رفتــار برخی از گیاهان دارویی و معطر از جمله بابونه تحت شرایط کمبود آب با ورمی کمپوست  مطالعات اندکی صورت گرفته است. هـدف از ایـن آزمایش بررسی اثرات تنش خشکی و کود آلی ورمی­کمپوست  بر عملکرد، اجزای عملکـرد و میـزان اسانس گیـاه دارویـی بابونـه آلمانی بوده است.

 

مواد و روش­ها

به منظور بررسی اثر سطوح مختلف ورمی­کمپوست در شرایط تنش خشکی بر عملکرد و اجزای عملکرد گیاه دارویی بابونه آلمانی آزمایشی در سال زراعی 92-91 به صورت کرت­های خرد شده در قالب بلوک­های کامل تصادفی با سه تکرار به صورت سه سطح ورمی­کمپوست (صفر (V1)، 5 (V2) و 10 تن در هکتار (V3)) و پنج سطح تنش خشکی به صورت آبیاری پس از  (60 (S1)، 90 (S2)، 120 (S3)، 150 (S4) و 180(S5) میلی­متر تبخیر از تشتک تبخیر) در منطقه اقلید فارس به اجرا درآمد. تنش خشکی به عنوان عامل اصلی و ورمی­کمپوست به عنوان عامل فرعی در نظر گرفته ­شدند. جهت اجرای آزمایش عملیات تهیه زمین در اواخر فروردین ماه با مساعد شدن شرایط آب و هوایی (جدول 1) انجام و عملیات آماده سازی بستر خاک با استفاده از وسایل مکانیزه (گاوآهن و دیسک) صورت گرفت. جهت کاشت این گیاه در اوایل اسفند ماه اقدام به کشت در خزانه شد و سپس در بهار نشاءها به زمین اصلی انتقال داده شدند. اندازه هر کرت اصلی 6×3 متر و هر کرت اصلی دارای سه کرت فرعی به ابعاد 3×2متر بود. کرت­های فرعی شامل دو پشته با چهار ردیف کاشت و فاصله بوته­ها روی ردیف 10 سانتی­متر و فاصله بین ردیف­ها 30 سانتی­متر بود. فاصله بین کرت­های اصلی 2 متر، فاصله بین کرت­های فرعی5/0 متر و فاصله بین هر بلوک 3 متر بود. اوایل اردیبهشت ماه نشاءها به زمین اصلی منتقل شده و آبیاری به صورت منظم تا زمان 5% گل­دهی (شروع گلدهی) انجام شد. با گرم شدن تدریجی هوا و سرعت گرفتن رشد علف­های هرز، وجین علف­های هرز نیز در این بازه زمانی به صورت دستی انجام گرفت. سپس آبیاری بر اساس تیمارهای آزمایش اعمال گردید اعمال زمان آبیاری با استفاده از تشتک تبخیری که از قبل در مزرعه مستقر شده بود انجام گرفت. میزان تبخیر از تشتک روزانه در ساعت 5/7 صبح یاداشت شد. آبیاری کرت­های دارای سطوح مختلف تنش خشکی با استفاده از آمار برداشت شده از تشتک تبخیر و جدول محاسبه تبخیر از تشت کلاس A انجام شد. اعمال تنش خشکی تا زمان 80% گل­دهی مزرعه ادامه داشت و در آن زمان اقدام به نمونه­برداری از کرت­های مختلف با در نظر گرفتن اثر حاشیه­ای کرت­ها گردید. در رابطه با ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، تعداد ساقه اصلی، تعدادگل در بوته و عملکرد گل، در زمان گل­دهی کامل (زمانی که بیش از 80% بوته های هر کرت به گل رفته بودند) از هر کرت آزمایشی 10 بوته منتخب تصادفی با در نظر گرفتن اثر حاشیه (با حذف دو ردیف کناری از هر طرف و ٥٠ سانتیمتر از ابتدا و انتهای هر کرت) ، مورد ارزیابی قرار گرفت. ارتفاع بوته ( با خط کش) اندازه­گیری شد. همچنین با توجه به اینکه بابونه دارای رشد نامحدود می باشد و غنچه های آن به صورت روزانه باز می شوند، هر هفته نسبت به برداشت گلها اقدام گردید. بدین منظور از هر کرت، 10 بوته به طور تصادفی انتخاب و علامتگذاری شدند. در هر نوبت برداشت گل، تعداد گل هر 10 بوته شمارش شده و میانگین آن به عنوان تعداد گل در بوته چین اول در نظر گرفته شد و تا چین آخر (چین چهارم) بدین ترتیب عمل گردید و مجموع تعداد گل در همه چین ها، به عنوان تعداد گل در بوته ثبت گردید. بعد از برداشت هر چین گلها به مدت یک هقته خشک وسپس وزن گردیده و عملکرد گل محاسبه گردید. به‌منظور تعیین مقدار اسانس گل، بعد از برداشت گلها و خشک کردن در سایه از هر کرت آزمایشی یک نمونه تصادفی تهیه کرده که بعد از آسیاب، به‌وسیله دستگاه کلونجر و با استفاده از روش تقطیر با آب، اسانس‌گیری شد (زینلی و همکاران 1387). بازده اسانس (درصد) نیز پس از رطوبت‌زدایی آب آن توسط سولفات‌سدیم خشک، محاسبه شد. بعد از تعیین بازده اسانس، عملکرد آن نیز به کمک حاصل‌ضرب عملکرد گل و بازده اسانس محاسبه گردید. تجزیه و تحلیل آماری داده­ها با استفاده از نرم افزارای SAS انجام شد و مقایسه میانگین تیمارها به روش آزمون LSD در سطح 5 درصد و مقایسه میانگین اثرات متقابل در صورت معنی­دار بودن به روش L.S.Means  انجام شد (سلطانی 1385). رسم نمودارها با کمک نرم افزار Excel انجام گرفت.

 

 

مجموع

اسفند

بهمن

دی

آذر

آبان

مهر

شهریور

مرداد

تیر

خرداد

اردیبهشت

فروردین

سال

 

6/375

4/35

23

6/27

8/97

8/28

7/6

0

0

8/1

4/0

1/4

150

1391

بارندگی (میایمتر)

236

3/21

6/19

3/31

4/5

8/17

0

0

7/5

0

0

2/25

7/109

1392

13

3/8

95/5

55/2

9/3

45/10

2/15

05/20

6/21

8/22

95/19

6/15

5/9

1391

دما (درجه سانتی گراد)

7/12

75/6

6/1

4/1-

75/5

65/9

35/16

55/20

95/23

4/24

6/20

2/13

9/10

1392

 

جدول 1- وضعیت اقلیمی منطقه در سال 92-1391

 

 

جدول 2- ویژگیهای فیزیکوشیمیایی  خاک مزرعه مورد مطالعه در سال 92-1391

 

بافت

pH

EC

(ds/m)

ماده آلی

(% )

نیتروژن

(% )

فسفر

(% )

پتاسیم

(% )

ورمی­کمپوست

_

1/7

9/4

2/12

1/1

3/1

2/1

 

 

pH

EC

(ds/m)

ماده آلی

(% )

نیتروژن

(ppm)

فسفر

(ppm)

پتاسیم

(ppm)

خاک مزرعه

رسی سیلتی

5/7

9/0

6/1

18/0

9

273


 


نتایج وبحث

ارتفاع

           نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که ورمی­کمپوست و تنش­خشکی هر کدام در سطح 1 % به تنهایی و همچنین برهمکنش آنها در سطح 5% تأثیر معنی­داری بر ارتفاع گیاه بابونه داشت (جدول3). نتایج برش­دهی نشان داد که در تمامی سطوح تنش خشکی اثر ورمی­کمپوست بر ارتفاع گیاه دارویی بابونه در سطح یک درصد معنی­دار شد. مقایسه میانگین برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست نشان داد که در هر سطح تنش خشکی بیشترین ارتفاع مربوط به کاربرد بیشترین سطح استفاده از ورمی­کمپوست (10 تن در هکتار) و کمترین ارتفاع مربوط به سطح عدم استفاده از ورمی­کمپوست بود. همچنین نتایج نشان داد که ارتفاع با افزایش تنش خشکی کاهش و با کاربرد ورمی­کمپوست افزایش یافت و بیشترین تأثیر بر ارتفاع مربوط به سطح 10 تن ورمی­کمپوست در هکتار تحت تنش 60 میلی­متر تبخیر از تشتک بود. در تیمار شاهد (عدم استفاده از ورمی­کمپوست)، تنش خشکی بیشترین تأثیر را بر کاهش ارتفاع داشته و کمترین ارتفاع مربوط به سطح تنش خشکی 180 میلی­متر تبخیر از تشتک مشاهده گردید (شکل 1). در این مطالعه به نظر می­رسد ورمی­کمپوست از طریق قدرت زیاد جذب آب و فراهمی مطلوب عناصر غذایی پرمصرف و کم­مصرف بر روی میزان فتوسنتز و تولید زیست­توده تأثیر مثبت گذاشته و موجب بهبود ارتفاع بوته شده است.  هم چنین در مطالعه­ای دیگر بر روی گیاه دارویی سیر (Allium sativum)، استفاده از ورمی­کمپوست موجب بهبود چشمگیری در ارتفاع بوته گردید (آرگوئلوو همکاران 2006). در این پژوهش ارتفاع بوته سیر نیز به دلیل بهبودی که در جذب عناصر معدنی و آب و پیامد آن در فرایند فتوسنتز صورت گرفته بود، افزایش یافت. نتایج مشابهی نیز در همین خصوص، در تحقیقات درزی و همکاران (1387) روی رازیانه و عزیزی و همکاران ( 1387) روی بابونه و سعیدنژاد و رضوانی­مقدم (1389) بر زیره سبز مشاهده شده است.

در رابطه با کاهش ارتفاع در اثر تنش آبی می توان گفت که محدودیت آبی موجب کاهش تقسیم و انبساط سلول ها می شود و از این طریق رشد اندام ها و ارتفاع بوته را کاهش می دهد .بنابراین از جمله تأثیرات منفی تنش خشکی، کاهش ارتفاع بوته بر اثر کاهش رطوبت در دسترس و قابلیت جدذب عناصر و کاهش رشد است که نتایج تحقیقات مشابهی توسط  فضلی و همکاران (1386) روی بابونه، عزیزی و همکاران ( 1387) روی بابونه و صفی خانی (2005) روی بادرشبی گزارش شده است.

 

 

­

 

 

شکل 1- مقایسه میانگین ارتفاع بابونه در سطوح آبیاری و ورمی­کمپوست

 


 

 

جدول 3- تجزیه واریانس اثر تنش خشکی و ورمی­کمپوست بر صفات کمی و اسانس گیاه بابونه آلمانی

 

 

منابع تغییر

درجه آزادی

ارتفاع بوته

تعداد شاخه جانبی

ساقه اصلی

تعداد گل در بوته

عملکرد گل

عملکرد زیستی

شاخص برداشت

درصد اسانس

عملکرد اسانس

 

 

بلوک

2

466/0

400/2

688/0

02/78

9/106

6/7349

16/3

001/0

001/0

 

 

تنش خشکی(S)

4

**188/633

**744/410

**611/45

**5/9813

**1/5269

**3/10377

**38/18

**016/0

**01/2

 

 

خطای اصلی

8

855/0

511/2

161/0

13/78

7/1637

7/8377

44/5

0009/0

11/0

 

 

ورمی کمپوست(V)

2

**066/92

**400/25

**155/2

**6/1456

**2/1680

**2/52157

*64/7

**119/0

**30/4

 

 

S×V

8

*788/2

ns761/0

ns377/0

**9/146

ns8/1695

*9/1245

ns92/4

**015/0

*31/0

 

 

خطای فرعی

20

111/1

922/0

233/0

54/10

8/106

95/2

39/2

003/0

11/0

 

 

ضریب تغییرات (%)

-

78/2

79/6

60/10

12/3

55/9

80/1

06/7

90/7

51/13

 

ns، *،** عدم معنی­داری و معنی­داری در سطح 1 و 5 درصد را نشان می­دهد.

                             

تعداد شاخه جانبی

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر ورمی­کمپوست و تنش خشکی بر تعداد شاخه گیاه دارویی بابونه در سطح 1 % معنی­دار بود (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین­ها نیز نشان داد که افزایش میزان تنش خشکی، کاهش معنی­داری در تعداد شاخه جانبی گیاه بابونه نشان داد (جدول 4) بطوریکه بیشترین تعداد شاخه جانبی در تیمار 60 میلیمتر تبخیر (11/23) و کمترین تعداد شاخه جانبی در تیمار 180 میلیمتر تبخیر (77/7) بدست آمد. از طرفی نیز با افزایش میزان ورمی­کمپوست، تعداد شاخه جانبی گیاه افزایش معنی­داری یافت بطوریکه بیشترین تعداد شاخه جانبی در تیمار 10 تن ورمی­کمپوست (4/15) و کمترین تعداد شاخه جانبی در تیمار عدم کاربرد ورمی­کمپوست (80/12) بدست آمد (جدول 4). به نظر می­رسد ورمی­کمپوست با فراهم آوردن عناصر غذایی و جذب بیشتر آب باعث افزایش شاخه­های فرعی و متعاقب آن افزایش تعداد ساقه اصلی و تعداد گل در بوته می­شود که با نتایج سعید­نژاد و رضوانی­مقدم (1389) در استفاده از کودهای زیستی از قبیل ورمی­کمپوست بر روی زیره سبز مطابقت دارد.

تهامی­زرندی و همکاران (1389) در بررسی که با استفاده از کاربرد کودهای آلی و شیمیایی بر روی گیاه دارویی ریحان انجام دادند، مشاهده نمودند که کود گوسفندی سبب تولید بیشترین تعداد شاخه فرعی در بوته شد و بیان کردند که در شرایط یکسان محیطی، فراهم آوردن عناصر غذایی برای گیاه توسط کودهای مختلف می­تواند باعث افزایش رشد گیاه و متعاقبا تعداد شاخه فرعی گیاه شود. در تحقیق دیگری مصرف 30 تن در هکتار کود دامی باعث افزایش شاخه­های فرعی بابونه شد (جهان و کوچکی 1382). تهامی­زرندی و همکاران (1389) در بررسی که با استفاده از کاربرد کودهای آلی و شیمیایی بر روی گیاه دارویی ریحان انجام دادند، مشاهده کردند که کود گوسفندی سبب تولید بیشترین تعداد شاخه فرعی در بوته شد.

 

ساقه اصلی در بوته

نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر ورمی­کمپوست و تنش خشکی بر ساقه اصلی گیاه دارویی بابونه در سطح 1 درصد معنی­دار می­باشد، ولی اثر متقابل این دو بر ساقه اصلی گیاه دارویی بابونه آلمانی معنی­دار نشد (جدول 3). نتایج مقایسه میانگین­ها نشان داد افزایش میزان تنش خشکی، باعث کاهش معنی­داری در تعداد ساقه اصلی گیاه بابونه شد (جدول 4). بطوریکه بیشترین ساقه اصلی (44/7 ) در تیمار 60 میلیمتر تبخیر و کمترین ساقه اصلی (55/2 ) در تیمار 180میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر بدست آمد (جدول 4). همچنین نتایج مقایسه میانگین­ها نشان داد با افزایش میزان ورمی­کمپوست، تعداد ساقه اصلی گیاه افزایش معنی­داری یافت، به طوری که بیشترین تعداد ساقه اصلی (86/4) مربوط به تیمار ورمی­کمپوست 10 تن در هکتار شد که با 5 تن ورمی­کمپوست (66/4) در هکتار تفاوت معنی­داری ندارد و کمترین تعداد ساقه اصلی مربوط به سطح عدم کاربرد ورمی­کمپوست (13/4) بود (جدول 4).

آرزمجو و همکاران (1389) گزارش دادند که با افزایش سطح تنش خشکی از 90 درصد ظرفیت زراعی به 50 درصد ظرفیت زراعی تعداد ساقه اصلی گیاه بابونه آلمانی از 93/11 به 07/9 کاهش یافت. همچنین این محققین گزارش دادند که استفاده از منابع کودی مختلف، تعداد ساقه اصلی متفاوتی را در گیاه ایجاد می­کند. به طوری­که کود شیمیایی،  کود دامی و کمپوست به ترتیب 27/12، 78/10 و 32/9 عدد ساقه اصلی در گیاه ایجاد می­کند.  با توجه به اینکه نیتروژن از یک سو نقشی اساسی در ساختمان کلروفیل داشته و از سویی دیگر مهمترین عامل در سنتز پروتئین­ها می­باشد و افزایش آن در شرایط مشخصی موجب افزایش میزان پروتئین می­گردد. لذا با افزایش میزان پروتئین در گیاه، تعداد شاخه فرعی، ارتفاع و قطر ساقه بیشتر می­شود و در نتیجه میزان مواد فتوسنتزی افزایش می­یابد (رحمانی و همکاران 2008).

 

تعداد گل در بوته

نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که ورمی­کمپوست و تنش­خشکی هر کدام در سطح 1 % به تنهایی و همچنین برهمکنش آنها در سطح 1% تأثیر معنی­داری بر تعداد گل در بوته در گیاه بابونه داشت (جدول3). نتایج برش­دهی نشان داد که در تمامی سطوح تنش خشکی اثر ورمی­کمپوست بر تعداد گل در بوته گیاه دارویی بابونه در سطح یک­درصد معنی­دار شد. مقایسه میانگین برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست نشان داد که در هر سطح تنش خشکی بیشترین تعداد گل در بوته مربوط به کاربرد بیشترین سطح استفاده از ورمی­کمپوست (10 تن در هکتار) و کمترین تعداد گل در بوته مربوط به سطح عدم استفاده از ورمی­کمپوست بود. همچنین نتایج نشان داد که با افزایش تنش خشکی تعداد گل در بوته کاهش و با کاربرد ورمی­کمپوست تعداد گل در بوته افزایش یافت که بیشترین تعداد گل در بوته مربوط به سطح 10 تن ورمی­کمپوست در هکتار تحت تنش 60 میلی­متر تبخیر از تشتک بود. در تیمار عدم استفاده از ورمی­کمپوست، تنش خشکی بیشترین تأثیر را بر کاهش تعداد گل در بوته داشته و کمترین تعداد گل در بوته مربوط به سطح تنش خشکی 180 میلی­متر تبخیر از تشتک مشاهده گردید (شکل 2). آرزمجو و همکاران (1389) گزارش دادند که با افزایش سطح تنش خشکی از 90 درصد ظرفیت زراعی به 50 درصد ظرفیت زراعی تعداد گل در گیاه بابونه آلمانی از 6/152 به 83/90 کاهش یافت. در پژوهش دیگری احمدیان و همکاران (2011) در بررسی اثر بقایای کود شیمیایی، دامی و کمپوست بر عملکرد، اجزای عملکرد، برخی خصوصیات فیزیولوژیک و میزان اسانس بابونه تحت شرایط تنش خشکی گزارش دادند که با افزایش سطح تنش خشکی از 90 درصد ظرفیت زراعی به 50 درصد ظرفیت زراعی تعداد گل در گیاه بابونه آلمانی از 91/158 به 77/99 کاهش یافت.

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2- مقایسه میانگینتعداد گل در بابونه تحت تنش خشکی و ورمی­کمپوست

 

 

کاربرد مقادیر مختلف ورمی­کمپوست، به طور معنی­داری تعداد گل­ها را افزایش داد که این افزایش را می­توان به بهبود جمعیت میکروبی خاک و تولید مواد محرک رشد نظیر هورمون­های گیاهی موجود در ورمی­کمپوست و همچنین بهبود جذب آب و مواد غذایی نسبت داد.

 

عملکرد گل

نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که تنش خشکی و کود آلی ورمی­کمپوست هر کدام به تنهایی در سطح 1% تأثیر معنی­داری بر عملکرد گل خشک در گیاه بابونه آلمانی داشتند (جدول 3). همچنین نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست بر این صفت معنی­دار نیست. مقایسات میانگین­ها نشان داد که با افزایش سطوح ورمی­کمپوست عملکرد گل خشک بابونه افزایش یافت بطوریکه بیشترین عملکرد گل در تیمار 10 تن ورمی­کمپوست (372 کیلوگرم در هکتار) و کمترین عملکرد گل در تیمار عدم کاربرد ورمی­کمپوست (306 کیلوگرم در هکتار) بدست آمد (جدول 4).  همچنین مقایسه میانگین اثر تنش خشکی بر عملکرد گل خشک بابونه نیز نشان داد که با افزایش سطوح تنش خشکی از عملکرد گل خشک بابونه کاسته شد بطوریکه بیشترین عملکرد گل (5/441 کیلوگرم در هکتار) در تیمار 60 میلیمتر تبخیر و کمترین عملکرد گل (5/240 کیلوگرم در هکتار) در تیمار 180میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر بدست آمد(جدول 4). افزایش عملکـرد گـل در تیمار کود آلی در بابونـه آلمـانی مـی­توانـد مربـوط بـه تـاثیر کـود آلی در افـــزایش نگهـــداری آب در خـــاک و بهبود جذب عناصر غذایی از جمله نیتروژن، فسفر و پتاسیم باشـــد. در ایـــن شرایط کود آلی عـلاوه بـر تـامین عناصـر غـذایی لازم برای گیاه، باعث بهبود خلل و فرج خاک، تعادل نیتروژن و افــزایش کــارایی جــذب فســفر در گیــاه مــی­شــود (بورسارد و فررا- سناتو، 1997). نتایج مشابهی توسط صالحی و همکاران (1390) بر بابونه گزارش شده است.

 

 

جدول 4- مقایسه میانگین اثرات اصلی تنش خشکی و ورمی­کمپوست برای صفات کمی بابونه

 

تعداد شاخه جانبی

تعداد ساقه اصلی

عملکرد گل

 (کیلوگرم در هکتار)

شاخص برداشت(%)

تنش خشکی(میلیمتر تبخیر)

 

 

 

 

60

 a11/23

 a44/7

 a5/441

a55/23

90

 b22/19

 b44/6

 b6/386

 a82/22

120

 c12

 c66/3

 c4/334

  ab67/21

150

 d55/8

 d66/2

 c8/307

ab62/21

180

 d77/7

 d55/2

 d5/240

b79/19

ورمی­کمپوست (تن در هکتار)

 

 

 

 

صفر

c 80/12

 b13/4

 b306

 b24/21

5

 b2/14

 a66/4

 a6/348

 ab78/21

10

 a4/15

 a86/4

 a372

 a65/22

حروف یکسان نشان دهنده­ی عدم معنی­داری در سطح 5% می­باشد.

 

 

در رابطه با کاهش عملکرد گل در اثر افزایش تنش خشکی می توان گفت که با افزایش میزان تنش جذب آب و عناصر غذلیی بخصوص نیتروژن و فسفر دچار اختلال گشته  که در نتیجه این کاهش جذب، عملکرد و اجزای عملکرد گیاه کاهش می یابد. برای بوجود آمدن گـل، گیـاه نیـاز بـه رشـد رویشی مناسب و تولید اندام هـای تشـکیل دهنـده آن در مراحل مختلف رشد رویشی و زایشی دارد. تاثیر خشکی بر هر یک از اجزای تشکیل دهنده گل می­تواند منجر بـه تغییــر در میــزان گــل تولیــدی شــود. عملکرد گل در گیاه بابونه در مجموع حاصل بر همکنش اجزایی هستند که هر یک از آنها در مراحل مختلف رشد رویشی و زایشی شکل می­گیرند. در این بین تعدادساقه و تعداد گل در بوته به عنوان مهمترین اجزای عملکرد گل محسوب می­شوند. آرزمجو و همکاران (1389) گزارش دادند که با افزایش سطح تنش خشکی از شاهد به 50 درصد ظرفیت زراعی، عملکــرد گــل در بابونــه 1/18 درصــد کــاهش یافــت. آنها گزارش دادند که بالاترین عملکرد گل خشک (08/1252کیلوگرم در هکتار) مربوط به تیمار تنش کم و کمترین عملکرد گل خشک (14/555 کیلوگرم در هکتار) مربوط به تنش زیاد بود.

عباسعلی­پور و همکاران (1386) در بررسی اثرات تنش خشکی بر برخی صفات مورفولوژیک بابونه شیرازی گزارش کردند که تنش خشکی باعث کاهش 5/39 درصدی وزن خشک گل بابونه و کاهش 1/39 درصدی تعداد گل در گیاه شد. میرشکاری و همکاران (1386) نتیجه گرفتند که بیشترین عملکرد گل به تیماری که آبیاری آن هر 6 روز یک­بار انجام گردیده بود تعلق داشت و تاخیر 6 روزه در فواصل آبیاری در سطح کودی مشابه و یا کاهش 100 درصدی آب مورد استفاده در اثر تقلیل دوبار آبیاری در 12 روز به یک بار فقط کاهشی برابر با 7/8 کیلوگرم در هکتار (معادل 3/2 درصد) در عملکرد گل خشک ایجاد کرد.

 

عملکرد زیستی

نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که ورمی­کمپوست و تنش خشکی هر کدام به تنهایی در سطح 1% و همچنین برهمکنش آنها در سطح 5% تأثیر معنی­داری بر عملکرد زیستی گیاه بابونه داشت (جدول 3). نتایج برش­دهی نشان داد که در تمامی سطوح تنش خشکی اثر ورمی­کمپوست بر عملکرد زیستی گیاه دارویی بابونه در سطح یک درصد معنی­دار شد. مقایسه میانگین برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست نشان داد که هر در سطح تنش خشکی بیشترین عملکرد زیستی مربوط به کاربرد بیشترین سطح استفاده از ورمی­کمپوست (10 تن در هکتار) و کمترین عملکرد زیستی مربوط به سطح عدم استفاده از ورمی­کمپوست بود. همچنین نتایج نشان داد که عملکرد زیستی با افزایش تنش خشکی کاهش و با کاربرد ورمی­کمپوست افزایش یافت و بیشترین تأثیر بر عملکرد زیستی مربوط به سطح 10 تن ورمی­کمپوست در هکتار تحت تنش 60 میلی­متر تبخیر از تشتک بود. در تیمار شاهد (عدم استفاده از ورمی­کمپوست)، تنش خشکی بیشترین تأثیر را بر کاهش عملکرد زیستی داشته و کمترین عملکرد زیستی مربوط به سطح تنش خشکی 180 میلی­متر تبخیر از تشتک مشاهده گردید (شکل 3). استفاده از ورمی­کمپوست به دلیل توانایی زیاد در نگهداری آب، باعث بهبود شرایط فیزیکی خاک می­گردد و به طور غیر مستقیم در عملکرد گیاه نقش دارد. با توجه به اینکه شاخه، برگ و اندام­های هوایی در گیاه تحت تاثیر فعالیت جذب ریشه و میزان انتقال آب و مواد غذایی از ریشه قرار دارد، می­توان چنین استدلال کرد که کودهای آلی همچون ورمی­کمپوست با افزایش میزان عناصر غذایی در دسترس گیاه و آزادسازی تدریجی آنها باعث افزایش رشد گیاه شده و میزان زیست­توده تولیدی را افزایش می­دهند. در مقادیر بالای ورمی کمپوست به دلیل قایلیت جذب بالای آب و آزاد سازی تدریجی عناصر غذایی شرایط رشد گیاه بهبود یافته و تأثیر کاهش رشد ناشی از افزایش تنش با افزایش میزان ورمی کمپوست کاهش یافته است.

 

شاخص برداشت  

نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که تنش خشکی در سطح 1% و کود آلی ورمی­کمپوست در سطح 5% تأثیر معنی­داری بر شاخص برداشت در گیاه بابونه آلمانی داشتند (جدول 3). همچنین نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست بر این صفت معنی­دار نیست. مقایسه میانگین اثر تنش خشکی بر شاخص برداشت بابونه نیز نشان داد که با افزایش سطوح تنش خشکی شاخص برداشت کاهش یافت (جدول 4) بطوریکه بیشترین شاخص برداشت (55/23 %) در تیمار 60 میلیمتر تبخیر بدست آمد که با تیمار 90 میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر تفاوت معنی داری نداشت و همچنین کمترین شاخص برداشت (79/19 %) در تیمار 180میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر بدست آمد که با تیمار 120 و150 میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر تفاوت معنی داری نداشت (جدول 4). همچنین با افزایش سطوح ورمی­کمپوست شاخص برداشت گیاه بابونه افزایش یافت (جدول 4).  مقایسات میانگین­ها نشان داد که با افزایش سطوح ورمی­کمپوست شاخص برداشت خشک بابونه افزایش یافت بطوریکه بیشترین شاخص برداشت در تیمار 10 تن ورمی­کمپوست (65/22%) و کمترین شاخص برداشت در تیمار عدم کاربرد ورمی­کمپوست (24/21 %) بدست آمد (جدول 4). 

 

 

 



 

شکل 3- مقایسه میانگین عملکرد زیستی بابونه در سطوح تنش خشکی و ورمی­کمپوست

 

 

شاخص برداشت نسبت عملکرد اقتصادی (وزن خشک گل) به عملکرد زیستی (وزن خشک کلیه اندام­های هوایی گیاه) می باشد و مشخص کننده چگونگی تسهیم مواد پرورده بین سازه­های رویشی گیاه و گل می­باشد. تغییر در شاخص برداشت بستگی به تغییر در عملکرد گل دارد. شاخص برداشت یک وسیله است و هدف نیست و صرفا شاخص برداشت بالا ملاک نمی­باشد. زیرا ممکن است شاخص برداشت بالا در نتیجه کاهش صورت و مخرج کسر حاصل شود (شیرانی راد، 1384). شاخص برداشت بالا زمانی قابل قبول می­باشد که حاصل از افزایش کل ماده خشک تولید شده در مزرعه یا افزایش سهم عملکرد اقتصادی و یا هر دو آن­ها باشد (کوچکی و سرمدنیا 1385). لذا باید شاخص برداشت را همراه با عملکرد زیستی و عملکرد گل مورد بررسی قرار داد.

در تحقیقی دیگری نیز که توسط سعید نژاد و رضوانی مقدم (1389) روی گیاه دارویی زیره سبز انجام گرفت، نتایج نشان داد که هیچ یک از تیمارهای کود آلی (کمپوست و ورمی­کمپوست) و دامی روی شاخص برداشت اثر معنی­داری نداشتند. در واقع در این تیمارهای کودی با افزایش عملکرد زیستی، عملکرد دانه نیز به نسبت مشخصی افزایش می­یابد. آنها گزارش کردند که مهمترین عامل خارجی که باعث تغییرات در شاخص برداشت می­شود، تغییرات در سطح کودی است.  ولد­آبادی (1389) در تحقیقی بر روی زیره بیان کرد که سطوح کودی پرنیاز برای گیاه دارویی زیره سبز عملکرد اقتصادی را بیش از عملکرد زیستی افزایش می­دهد و این امر باعث افزایش شاخص برداشت می­شود که نتایج این پژوهش با آنها همخوانی ندارد.

 

درصد اسانس

نتایج تجزیه واریانس داده­ها نشان داد که ورمی­کمپوست و تنش­خشکی هر کدام به تنهایی در سطح 1 % و همچنین برهمکنش آنها در سطح 1% تأثیر معنی­داری بر درصد اسانس در گیاه بابونه آلمانی داشت (جدول 3). نتایج برش­دهی نشان داد که در سطوح تنش خشکی 60، 150 و 180 میلی­متر تبخیر از تشتک، اثر ورمی­کمپوست بر درصد اسانس گیاه دارویی بابونه در سطح یک درصد معنی­دار شد. مقایسه میانگین برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست نشان داد که در سطوح تنش 60، 150 و 180  میلی­متر تبخیر از تشتک تبخیر، بیشترین درصد اسانس مربوط به سطح ورمی­کمپوست 10 تن در هکتار و کمترین درصد اسانس مربوط به سطح عدم استفاده از ورمی­کمپوست بود (شکل 4). در تنش 60 میلیمتر تبخیر از تشک تبخیر (تنش پرآبی) با افزایش مقدار ورمی کمپوست درصد اسانس افزایش یافته که می تواند ناشی از افزایش آبشویی و در نتیجه افزایش تلفات عناصر غذایی در زمان عدم کاربرد ورمی کمپوست یا مقادیر کم ورمی کمپوست بوده  که با افزایش مقدار ورمی کمپوست (10 تن در هکتار) و با ایجاد محیط مناسب برای رشد ریشه و در نتیجه بهبود جذب عناصر غذایی درصد اسانس افزایش یافته است. در تنش 90 و 120 میلیمتر تبخیر از تشک تبخیر (تنش ملایم) با افزایش مقدار ورمی کمپوست درصد اسانس افزایش معنی داری نداشته که می تواند ناشی از دسترسی به میزان کافی آب و عناصر غذایی برای همه سطوح تیماری باشد. در ارتباط با معنی­دار بودن اثر متقابل ورمی­کمپوست و تنش خشکی بر درصد اسانس در تنش 150 و 180 میلیمتر تبخیر از تشک تبخیر (تنش شدید) می­توان اظهار داشت که با توجه به نقش بسیار مهم عناصر غذایی از جمله نیتروژن و فسفر در چرخه سنتز اسانس بنظر می رسد مقادیر بالای ورمی­کمپوست (10 تن در هکتار) با بهبود شرایط فیزیکی و فرایندهای حیاتی خاک و در نتیجه بهبود جذب آب و مواد غذایی بخصوص نیتروژن و فسفر باعث کاهش اثر تنش آبی بوی‍ژه در سطوح بالای تنش شده که درنتیجه درصد اسانس افزایش یافته است. در واقع کودهای آلی بدلیل حفظ رطوبت بیشتر در خاک و کمک به جذب بهتر عناصر غذایی و تعادل تغذیه ای، گیاه را در وضعیت تنش یاری می کنند. بنظر می رسد بهتر است در وضعیت تنش شدید مقادیر بیشتری از کودهای آلی نظیر ورمی کمپوست مورد استفاده قرار گیرد تا اثرات منفی تنش تا حد امکان کاهش یابد. نتایج مشابهی توسط احمدیان و همکاران (1389) بر گیاه بابونه آلمانی گزارش شده است.

 

عملکرد اسانس

نتایج نشان داد که ورمی­کمپوست و تنش خشکی هر کدام به تنهایی در سطح 1% و برهمکنش این دو در سطح 5 % بر عملکرد اسانس موجود در اندام هوایی گیاه بابونه آلمانی تأثیر معنی­داری داشتند (جدول3).

 

 

 

شکل 4- مقایسه میانگین درصد اسانس بابونه در سطوح تنش خشکی و ورمی­کمپوست 

 

 

شکل 5- مقایسه میانگین عملکرد اسانس بابونه در سطوح تنش خشکی و ورمی­کمپوست

 

 

نتایج برش­دهی نشان داد که در سطوح آبیاری پس از 60، 150 و 180 میلی­متر تبخیر از تشتک، اثر ورمی­کمپوست بر عملکرد اسانس گیاه دارویی بابونه در سطح یک درصد معنی­دار شد. مقایسه میانگین برهمکنش تنش خشکی و ورمی­کمپوست نشان داد که در سطوح آبیاری پس از 60، 150 و 180 میلی­متر تبخیر از تشتک تبخیر، بیشترین عملکرد اسانس مربوط به سطح ورمی­کمپوست 10 تن در هکتار و کمترین عملکرد اسانس مربوط به سطح عدم استفاده از ورمی­کمپوست بود. از آنجایی که عملکرد اسانس تابعی از درصد اسانس و عملکرد گل می باشد در تیمار 180 میلی­متر تبخیر از تشتک، تنش خشکی با کاهش عملکرد گل بیشترین تأثیر را بر کاهش عملکرد اسانس داشته و همچنین در تیمار 60 میلی­متر تبخیر از تشتک به دلیل افزایش عملکرد گل و میزان اسانس عملکرد اسانس افزایش یافته است (شکل 5). نتایج تحقیق حاضر با نتایج صالحی و همکاران (1390) مطابقت دارد. آنها دریافتند که با افزایش میزان ورمی­کمپوست به خاک نه تنها فراهمی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه (به ویژه نیتروژن و فسفر) افزایش یافت بلکه ورمی­کمپوست با بهبود شرایط فیزیکی و فرایندهای حیاتی خاک، ضمن ایجاد یک بستر مناسب برای رشد ریشه، باعث افزایش تولید ماده خشک، عملکرد گل و درصد اسانس در گیاه بابونه گردید. این کاهش عملکرد اسانس در نتیجه کاهش رطوبت خاک ممکن است ناشی از اثر زیان آور تنش خشکی بر رشد و عملکرد پیکر رویشی گیاه باشد. اثرات زیان بار تنش خشکی در کاهش عملکرد اسانس توسط حسنی و امید بیگی (1382) و رفعت و صالح (1997) روی گیاه ریحان (Ociumum basilicum) و لتچامو و همکاران (1994) در آویشن نیز گزارش گردیده است.

 

نتیجه گیری کلی

شناخت عوامل محیطی از جمله تنش خشکی یک عامل مهم در موفقیت کشت گیاهان دارویی بوده و در این بین شناسایی کودهایی که بتوانند در جهت افزایش مقاومت گیاه به شرایط تنش خشکی سازگار باشند و اثرات مطلوبی بر شاخص­های کمی و کیفی گیاه داشته باشد لازم و ضروری است. با توجه به اینکه هدف از کشت بابونه، عملکرد گل و عملکرد اسانس آن می­باشد، بنابراین افزایش عملکرد گل و عملکرد اسانس در شرایط تنش خشکی با کاربرد کود­های آلی حائز اهمیت است. براساس نتایج بدست آمده در این آزمایش مـی­تـوان بیان کرد هر چند با کاهش میزان آب مصـرفی و بـه تبـع آن بروز تـنش خشـکی از عملکـرد گـل و عملکرد اسانس در گیـاه بابونـه آلمانی کاسته می­شود اما با مصرف کود آلی ورمی­کمپوست (در بالاترین سطح تنش)، میتوان تا حدی از بـروز اثرات سوء تنش خشکی بـر عملکـرد ایـن گیـاه کاسـت. کاهش عملکرد گل در طی بروز تنش خشـکی حتـی تـا سطح آبیاری پس از 180 میلی­متر، همراه بـا افـزایش میزان اسـانس بـود. لذا می توان بیـان کـرد کـه در طـی بـروز تــنش خشــکی و کــاهش میــزان آب، کود آلی ورمی­کمپوست از تاثیر مثبتی بر گیـاه بابونه آلمانی برخوردار است و بهتر است در وضعیت تنش شدید مقادیر بیشتری از کودهای آلی نظیر ورمی کمپوست مورد استفاده قرار گیرد تا اثرات منفی تنش تا حد امکان کاهش یابد.

احمدیان الف، قنبری الف، سیاهسر ب، حیدری م ، رمرودی م و موسوی نیک س.م ، 1389. اثر بقایای کود شدیمیایی، دامی و کمپوست بر عملکرد، اجزای عملکرد، برخی خصوصیات فیزیولوژیک و میزان اسانس بابونه تحت شرایط تنش خشکی . پژوهش های زراعی ایران، 88(4):  676 - 668.
احمدیان الف، قنبری الف و گلوی م، 1388. اثر متقابل تنش خشکی و کود دامی بر اجزای عملکرد، میزان اسانس و ترکیبات شیمیایی آن در زیره سبز(Cuminum cyminum). مجله علوم گیاهان زراعی ایران، 40(1): 180- 173.
افضلی س ف، ،شریعتمداری ح، حاج عباسی م ع و معطر ف، 1386. تأثیر تنشهای شوری و خشکی بر عملکرد گل و میزان فلاونول گلیکوزیدها در گیاه بابونه آلمانی. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 23(3): 39 - 28.
آزرمجو آ، حیدری م، قنبری ا، سیه­سر ب واحمدیان ا، 1389. تأثیر سه نوع کود بر درصد اسانس، رنگدانه های فتوسنتزی و تنظیم کننده های اسمزی در بابونه تحت تنش خشکی. مجله تنش­های محیطی در علوم زراعی، 3(1): 33 - 23.
تهامی­زرندی م ک، رضوانی­مقدم پ و جهان م، 1389. مقایسه تاثیر کودهای آلی و شیمیایی بر عملکرد و درصد اسانس گیاه دارویی ریحان (Ocimum basilicum L.). نشریه بوم­شناسی کشاورزی، 2(1): 82- 70.
جهان م و کوچکی آ، 1382. تأثیر کشت ارگانیک بابونه بر خصوصیات کمی و کیفی آن. فصل نامه پژوهش و سازندگی، 61: 95 - 87.
حسنی ع، امیدبیگی ر  و حیدری شریف آباد ح، 1382. تاثیر سطوح مختلف رطوبت خاک بر رشد، عملکرد و انباشت متابولیت­های سازگاری در گیاه ریحان. مجله علوم آب و خاک، 17(2): 219 -211.
درزی م ت، قلاوند ا و رجالی ف، 1387. بررسی اثر کاربرد میکوریزا، ورمی­کمپوست و کود فسفات زیستی بر گلدهی،
عملکرد بیولوژیک و همزیستی ریشه، درگیاه دارویی رازیانه. مجله علوم زراعی ایران، 10(1): 109 - 88.
زینلی ح، باقری خولنجانی م، گلپرور م، جعفرپور م و شیرانی‌راد ا ح، 1387. اثر تاریخ کاشت و مقادیر مختلف کود نیتروژن بر عملکرد گل و اجزای آن در بابونه آلمانی (Matricaria recutita). علوم زراعی ایران، 10(3): 230-220.
سعید­نژاد ا ح  و رضوانی­مقدم پ، 1389. ارزیابی اثر مصرف کمپوست، ورمی­کمپوست و کودهای دامی روی عملکرد، اجزای عملکرد و درصد اسانس زیره سبز (Cuminum cyminum). نشریه علوم باغبانی (علوم و صنایع کشاورزی)، 24(2): 148 - 142.
سلطانی ا. 1385. تجدید نظر در کاربرد روش های آماری در تحقیقات کشاورزی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
شیرانی­راد ا ح، 1384. فیزیولوژی گیاهان زراعی، موسسه فرهنگی هنری دیباگران تهران.
صالحی ا، قلاوند ا، سفیدکن ف و اصغرزاده ا، 1390. تأثیر کاربرد زئولیت، مایه تلقیح میکروبی و ورمی­کمپوست بر غلظت عناصر K،P،N میزان اسانس و عملکرد اسانس در کشت ارگانیک گیاه دارویی بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla L). فصلنامة علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 27(2): 201 - 188.
عباسعلی پور ح، هوشمند س، تدین ع و ح زینلی، 1386. بررسی اثرات تنش خشکی بر برخی صفات مورفولوژیک بابونه شیرازی. خلاصه مقالات سومین همایش ملی گیاهان دارویی تهران،3-2 آبان، 175.
عزیزی م، رضوانی ف، خیاط م ح، لکزیان ا و نعمتی ح، 1387. بررسی تأثیر سطوح متفاوت ورمی‌کمپوست و آبیاری برخصوصیات مورفولوژیکی و میزان اسانس بابونه آلمانی رقم گورال. تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 24(1): 93 - 82.
کوچکی ع و سرمدنیا غ ح، 1385. فیزیولوژی گیاهان زراعی. انتشارات جهاد دانشگاهی تهران.
میرشکاری ب، دربندی ص و اجلالی ل، 1386. اثرات فواصل آبیاری، مقدار و تقسیط کود نیتروژن بر اسانس بابونه آلمانی. علوم زراعی ایران، 9(2): 156 - 142.  
ولد­آبادی س ع، علی­آبادی فراهانی ح  و معاونی پ، 1389. بررسی اثرهای مصرف نیتروژن بر بازده اسانس و عملکرد دانه توده های مختلف زیره سبز در منطقه قزوین. فصلنامة علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران، 26(3): 357-348.
 
Ahmadian  A, Ghanbari A, Siahsar  B, Haydari M, Ramroodi  M and SM Mousavinik, 2011. Study of chamomile’s yield and its components under drought stress and organic and inorganic fertilizers usage and their residue. Journal of Microbiology and Antimicrobials, 3(2): 23-28.
Arancon NQ, Edwards CA, Bierman P, Welch C and Metzger JD, 2004. influences of Vermicomposts on field strawberries:Part 1. Effects on growth and yields. Bioresource Technology. 93:145-153.
Arguello JA, Ledesma A, Nunez SB, Rodriguez CH and Goldfarb MDD, 2006. Vermicompost effects on bulbing dynamics, nonstructural carbohydrate content, yield and quality of Rosado paraguayo garlic bulbs. Horticultural Sciences, 41(3): 589-592.
Bremness L, 1999. Herbs. Eyewitness Handbook, London.
Brussard  L and Ferrera- Cenato R, 1997. Soil ecologyin sustainable agricultural system. New York: Lewis publishers,USA.
Chaudhry MA, Rehman A, Naeem MA and  Mushtaq N, 1999. Effect of organic and inorganic fertilizers on  nutrient contents and some properties of eroded loess soils. Pakistan Journal of Soil Science, 16: 63-68.
Hornok  L, 1992. Cultivation and Processing of Medicinal Plants. Academic Kiado, Budapest, 45:26-47.
Letchamo W, Marpuard  R, Holz J and Gosselin A, 1994. Effects of water supply and light intensity on growth and essential oil of two Thymus vulgaris selections. Angewandte Botanic, 68:83-88.
Mohammadkhani N and Heidari R, 2007. Effects of water stress on respiration, photosynthetic pigments and water content in tow Maize cultivars. Pakistan Journal of Biological Science, 10)22):4022-4028.
Rahmani N, Valadabadi AR, Daneshian J, and Bigdeli M, 2008. The effects of water deficit stress and nitrogen on oil yield of Calendual offisinalis L.Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 24(1): 101-108 .In Persian with English Summary.Research, 72: 107-123.
Reddy AR, Chaitanya KV and  Vivekanandan M, 2004. Drought induced responses of photosynthesis and antioxidant metabolism in higher plants. Journal of Plant Physiology. 161: 1189-1202.
Refaat AM and Saleh MM, 1997. The combined effect of irrigation intervals and foliar nutrition on sweet Basil plants. Bulletin of  Faculty of Agriculture University of Cairo, 48: 515-527.
Safikhani F, 2005. Study of physiological characteristics Deracocephalum moldavica L. to water stress. Ph D thesis of agronomy, University of shahid chamran Ahwaz.
Singh A, 1982. Cultivation of Matricaria chamomilla. pp: 653-657. In:Singh A, et al. (Eds.). Cultivation and utilization of aromatic plants. RRL Jammu-Tawi.