Document Type : Research Paper
Author
Abstract
Keywords
مقدمه
امروزه به دلایلی نظیر آلودگی‌‌‌‌های محیط زیست و تخریب ساختار خاک در اثر فعالیت‌های کشاورزی، توجه به نظام‌های پایدار و اهتمام به گسترش آن افزایش یافته است (بارکر و دنیت 2013). کشت مخلوط یکی از روشهای بوم‌سازگار مبتنی بر اصول کشاورزی پایدار بوده و با توجه به قدمت تاریخی آن، در سال‌های اخیر مورد توجه زیادی قرارگرفته است. به عبارتی این شیوه سنتی کشت را میتوان به‌عنوان شاخصی جهت نیل به اهداف کشاورزی ﭘﺎﯾﺪار، ﺳﻼﻣﺖ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ و مقابله با تغییرات اقلیمی ﺗﻠﻘﯽ نمود (آینه‌بند و همکاران 2010، دگلا و همکاران 2016). از سویی کشت مخلوط نقش مهمی در تولید غذا و معیشت مردم به‌ویژه در کشورهای رو به توسعه ایفا می‌نماید. در این کشورها بوم‌نظام‌های کشت مخلوط اغلب بهصورت سنتی و در مزارع کوچک توسط کشاورزان مدیریت می‌شوند. این بوم‌نظام بهعلت بازده بیشتر در مقایسه با نظام تککشتی و کاهش خطر از بینرفتن محصول برای کشاورزان، بهصورت گسترده استفاده میشود (استولز و نادیو 2014، پائودل 2016).
جوانمرد و اسکندری (2015)، با بررسی کیفی و کمّی علوفه درالگوهای متنوع کشت مخلوط ذرت و بقولات مختلف گزارش نمودند میزان علوفه خشک ذرت در کشت مخلوط با بقولات به‌ویژه ماشک گل‌خوشه‌ای و گاودانه کاهش مییابد، اما سبب افزایش ماده خشک قابل هضم ذرت در کشت مخلوط با لوبیا میگردد. همچنین ﻣﺨﻠﻮطﻫﺎی متراکم‌تر (با حضور سه گیاه در مخلوط) در مقایسه با کشت خالص باعث اﺳﺘﻔﺎده بهتر از ﻓﻀﺎﻫﺎی ﺧﺎﻟﯽﻣﻮﺟﻮد و اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻨﻮع زیستی بومنظامها ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی زراعی و افزایش ﻋﻤﻠﮑﺮد شده است (مرادی و همکاران 2014، احمدوند و حاجی‌نیا 2016). بر اساس نتایج تحقیق پورامیر و همکاران (2010)، نسبت‌های ﻛﺸﺖ مخلوط درﻫﻢ، ﺳﻄﺢ ﺑﺮگ کمتری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﺸﺖ ردﻳﻔﻲداشتند که نتیجه آن کاهش روﻧﺪ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﺎده ﺧﺸﻚ و به دنبال آن کاهش ﻋﻤﻠﻜﺮد زیستی و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻋﻤﻠﻜﺮد اﻗﺘﺼﺎدی بود. بر اساس مطالعه نباتی و همکاران (2016)، مخلوط غلات–بقولات به‌طورمعمول در افزایش محتوای نیتروژن و عملکرد دانه در واحد سطح بهعلت تثبیت زیستی نیتروژن توسط بقولات، در مقایسه با کشت خالص غلات مناسبتر است. بهطور کلی افزایش عملکرد در کشت مخلوط در مقایسه با نظام تککشتی به‌دلیل استفاده بهتر از منابع غذایی، نور، آب و محدود نمودن رشد علفهای هرز میباشد (بارکر و دنیت 2013).
شناخت بهتر از پیشینه و شرایط مزرعه جهت انتخاب گیاهان و نسبت اختصاص هر یک از آنها در مخلوط سبب افزایش راندمان الگوی کشت میگردد (بی‌بی-فین‌لی و ریان 2018). سندرسون و همکاران (2013)، با بررسی تراکم‌های مطلوب مخلوط لگوم-غله دریافتند که اختصاص سهم 40-30 درصدی برای لگومها در مخلوط بازده بیشتری در مقایسه با سایر تراکم‌های لگوم دارد. وریگنون‌برناس و همکاران (2016)، اظهار داشتند اگر زیستتوده لگوم در مخلوط 2 تن در هکتار باشد حدود 90 درصد علفهای هرز را کنترل کرده و حداقل 50 کیلوگرم در هکتار نیتروژن در اختیار ذرت قرار می‌دهد. بهطور سنتی، کشت مخلوط جهت افزایش تولید محصول و راندمان استفاده از زمین استفاده میشود (بی‌بی-فین‌لی و ریان 2018). چاپاگین و رایزمن (2014)، نشان دادند که نسبت برابری زمین[1] در تیمارهای کشت مخلوط جو–نخود نسبت به تیمارهای تککشتی 32 درصد بیشتر است.
با توجه به مطالعات انجامشده، کشت مخلوط اغلب تحت تأثیر عوامل مختلف مدیریتی قرار می‌گیرد. در این بین کاربرد علف‌کش‌ها در کشت مخلوط لگوم-غله با محدویت همراه است. همچنین از یک‌سو نیاز به شناخت جایگزین‌های علف‌کش امری اجتنابناپذیر بوده و از سوی دیگر رقابت نامتقارنی بین دو خانواده مذکور وجود دارد که اغلب مانند یک تنش محیطی بروز یافته و بر توانایی‌های هر یک از گیاهان در مخلوط تأثیر می‌گذارد. البته در برخی موارد این رقابت نامتقارن میتواند اثرات سوء کمتری داشته باشد، بهنحوی که یکی از گونه‌ها در مخلوط مغلوب باشد (ریان و همکاران 2018). نظر به این قبیل مسائل محیط زیست و محدودیت منابع آبی در مناطقی نظیر شهرستان اراک، استفاده از بوم‌نظام‌های زراعی با راندمان بالاتر که علاوهبر تنوع بیشتر، از نظام‌های کشت مخلوط حاوی لگومها برخوردارند؛ میتواند در رسیدن به ثبات و پایداری در تولید مؤثر واقع گردد. بر این اساس پژوهش حاضر به‌منظور ارزیابی کمّی و کیفی الگوی کشت ذرت علوفه‌ای با یونجه یکساله تحت تأثیر سطوح مختلف آبیاری در رقابت با علفهای هرز انجام شد.
مواد و روش‌ها
مشخصات جغرافیایی-اقلیمی مکانآزمایش و نحوه‌ی اجرای آن
این پژوهش در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی و محیط‌زیست دانشگاه اراک با موقعیت طول جغرافیایی 49 درجه و 63 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 34 درجه و 13 دقیقه شمالی با ارتفاع 1749 متر از سطح دریا و در سال‌های زراعی 95-96 و 97-96 اجرا شد. ویژگی‌های اقلیمی محل اجرای آزمایش در جدول 1، آمده است. به منظور تعیین خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، قبل از کاشت نمونهبرداری از عمق‌های صفر تا 90 سانتی‌متری خاک مزرعه صورت پذیرفت (جدول 1). این آزمایش بهصورت کرت‌های خردشده، در قالب طرح پایه بلوک‌های کامل تصادفی و با سه تکرار اجرا گردید. کرت‌های اصلی آزمایش شامل سطوح مختلف آبیاری در سه سطح 50، 75 و 100 درصد نیاز آبی ذرت بود. کرت‌های فرعی آزمایش شامل الگوهای کشت ذرت (Zea mays L.) و یونجه‌یکساله (Medicago scutellata Var. Rabinson) در هفت سطح؛ کشت خالص ذرت با وجین، کشت خالص ذرت بدون وجین، الگوی کشت 100 درصد ذرت همراه 50 درصد یونجه یکساله بدون وجین، 100 درصد ذرت همراه 75 درصد یونجه یکساله بدون وجین، 100 درصد ذرت همراه 100 درصد یونجه یکساله بدون وجین، کشت خالص یونجه یکساله با وجین و کشت خالص یونجه یکساله بدون وجین به‌عنوان کرت فرعی در نظر گرفته شد.
|
جدول 1- خصوصیات اقلیمی و فیزیکوشیمیایی خاک مزرعه آزمایشی |
|||||||||||||||||||||
|
اقلیم |
|||||||||||||||||||||
|
اقلیم (سال) |
ارتفاع از سطح دریا (m) |
درجه‌حرارت میانگین (°C) |
درجه‌حرارت حداکثر (°C) |
درجه‌حرارت حداقل (°C) |
رطوبت نسبی (%) |
بارندگی (mm) |
تبخیروتعرق مرجع (mm.y-1) |
شاخص خشکی یونسکو |
|||||||||||||
|
نیمه‌خشک (95) |
1708 |
36/13 |
11/20 |
6/6 |
73/45 |
23/304 |
02/1333 |
228/0 |
|||||||||||||
|
خشک (96) |
1708 |
84/15 |
01/23 |
81/8 |
58/44 |
4/247 |
03/1389 |
17/0 |
|||||||||||||
|
خاک |
|||||||||||||||||||||
|
عمق خاک (cm) |
اسیدیته |
شوری (dS.cm-3) |
وزن مخصوص ظاهری (g.cm-3) |
کربن‌آلی (%) |
رس (%) |
شن (%) |
سیلت (%) |
بافت خاک |
|||||||||||||
|
0-30 |
14/7 |
2/2 |
56/1 |
12/1 |
11/34 |
2/31 |
69/34 |
رس-لوم |
|||||||||||||
|
30-60 |
3/7 |
5/2 |
51/1 |
1/1 |
18/31 |
12/36 |
7/32 |
رس-لوم |
|||||||||||||
|
60-90 |
32/7 |
6/2 |
47/1 |
93/0 |
17/33 |
1/24 |
73/42 |
رس-لوم |
|||||||||||||
|
عناصر غذایی |
|||||||||||||||||||||
|
عمق خاک (cm) |
نیتروژن (%) |
فسفر (mg.kg-1) |
پتاسیم (mg.kg-1) |
گوگرد (mg.kg-1) |
کلسیم (mg.kg-1) |
منیزیم (mg.kg-1) |
آهن (mg.kg-1) |
روی (mg.kg-1) |
مس (mg.kg-1) |
||||||||||||
|
0-30 |
12/0 |
22 |
314 |
1/0 |
524 |
253 |
91/6 |
17/1 |
45/1 |
||||||||||||
|
30-60 |
16/0 |
70 |
159 |
1/0 |
403 |
139 |
3/3 |
1/6 |
3/2 |
||||||||||||
بر اساس مطالعات و بهینهسنجی پیشین (شرفی و همکاران، 2006)، تاریخ و تراکم کاشت برای ذرت علوفه‌ای رقم ماکسیما (میان‌رس و مقاوم به تنش خشکی)، بهترتیب 15 خرداد و 8 بوته در مترمربع و برای یونجه یکساله بهترتیب 31 تیر و 85 بوته در مترمربع (معادل 125 گرم در مترمربع)؛ طی دو سال آزمایش تعیین گردید. کشت هر دو گونه بهصورت دستی انجام شد. کاشت یونجه یکساله در مرحله هشتبرگی ذرت (V8) صورت گرفت. هر کرت به مساحت 15 مترمربع (5×3) شامل 5 ردیف ذرت با فاصله 75 سانتیمتر در نظر گرفته شد. فاصله کرت‌های فرعی یک متر و فاصله کرت‌های اصلی 5/4 متر بود. کاشت یونجه یکساله در فواصل ردیف‌های ذرت صورت گرفت. به غیر از وجین و آبیاری، سایر عملیات داشت بهصورت یکسان و همزمان برای کلیه تیمارها انجام شد. در مراحل مختلف رشد جهت تعیین کیفیت علوفه، نمونهبرداری به‌عمل آمد. برداشت محصول جهت مقایسه علوفه‌تر در مرحله غلاف‌دهی یونجه یکساله و برای ذرت در مرحله رسیدگی شیری طی دو سال انجام گردید. شایان ذکر است در این آزمایش از هیچ نوع کود شیمیایی استفاده نشد.
اعمال سطوح آبیاری
با توجه به محدودیت منابع آبی در مناطق خشک و نیمه‌خشک نظیر شهرستان اراک، پایش توزیع رطوبت در نیمرخ خاک جهت اجرای برنامه صحیح در مدیریت آبیاری حائز اهمیّت بسیاری است. جهت تعیین مقادیر رطوبت در اثر اعمال تیمارهای آبیاری و تأثیر هر یک از سطوح مختلف آبیاری ذکرشده طی سال زراعی، از کلیهی 63 کرت آزمایشی در مراحل 4 روز پس از کاشت ذرت[2]، 11 روز پس از کاشت، 86 روز پس از کاشت[3] و 120 روز پس از کاشت[4]، نمونهبرداری شد. از کلیهی کرتها تا عمق یک متری به ازای هر 20 سانتیمتر یک نمونه برداشت شد و میانگین رطوبت حجمی عصارهی اشباع برای سه تکرار محاسبه گردید. اندازهگیری میزان رطوبت حجمی نیز با استفاده از روش انعکاسسنجی حوزه زمانی[5] و توسط دستگاه انعکاس انجام گرفت. بر اساس این روش، با تعیین سرعت حرکت امواج الکترومغناطیسی در خاک، میزان رطوبت حجمی آن تخمین زده میشود. به‌منظور حصول یکنواختی در اعمال کمآبیاری، از روش آبیاری کرتی استفاده شد. تیمارهای مقدار آب آبیاری بعد از جوانه‌زنی اعمال گردید. برنامه‌ریزی آبیاری این طرح شامل زمان‌بندی و مقدار هر آبیاری برای تیمارهای مختلف در جدول 2، ارائه شده است.
|
جدول 2- زمان و مقدار آب مصرف شده در هر یک از تیمارهای آبیاری |
|||
|
زمان آبیاری |
50 درصد نیاز آبی (mm) |
75 درصد نیاز آبی (mm) |
100 درصد نیاز آبی (mm) |
|
15 خرداد (کاشت) |
100 |
100 |
100 |
|
19 خرداد |
50 |
75 |
100 |
|
26 خرداد تا 10 شهریور |
45 |
67 |
90 |
|
17 شهریور |
38 |
57 |
76 |
|
27 شهریور |
35 |
53 |
70 |
|
6 مهر |
35 |
53 |
70 |
|
14 مهر (برداشت) |
30 |
45 |
60 |
ارزیابی پارامترهای زراعی و شیمیایی
در این مطالعه جهت مقایسه اگرواکولوژیک سطوح مختلف الگوی کشت از رابطه نسبت برابری زمین استفاده شد:
|
رابطه (1) |
در رابطه فوق Yii؛ عملکرد گونه iام در کشت خالص، Yjj؛ عملکرد گونه j در کشت خالص، Yij؛ عملکرد گونه i در کشت مخلوط، Yji؛ عملکرد گونه j در کشت مخلوط، LERi؛ LER جزئی گونه j و LERj؛LER جزئی گونهi است. چنانچه LER کل برابر با یک باشد، تفاوتی بین سودمندی نظام‌های تککشتی و کشت مخلوط وجود ندارد و اگر بیشتر از یک باشد، کارایی نظام کشت مخلوط بیشتر از نظام تککشتی است. بر این اساس، LER جزئی بیشتر از 5/0 گویای سودمندی بیشتر کشت مخلوط گیاه زراعی نسبت به وضعیت تککشتی آن میباشد (وانگ و همکاران 2012، تالوکدر و همکاران 2015). نمونهبرداری از علفهای هرز در پایان مرحله رشد بهصورت تصادفی از چهارنقطه‌ی هر کرت و با استفاده از چارچوب 5/0×5/0 مترمربع انجام گردید. پس از انتقال نمونه‌ها به آزمایشگاه علفهای هرز شناسایی و مورد شمارش قرار گرفتند. در نهایت جهت ارزیابی زیستتوده علفهای هرز نمونه‌ها را در دمای 80 درجه سانتی‌گراد به مدت 48 ساعت قرار داده و سپس توزین شدند.
علاوه بر شاخصهای فوق، صفات کیفی شامل؛ ماده خشک قابل هضم[6]، میزان کربوهیدراتهای محلول در آب[7]، میزان پروتئین خام[8]، الیاف خام[9]، میزان الیاف غیر محلول در شوینده اسیدی[10]، الیاف محلول در شوینده خنثی[11] و میزان خاکستر خام[12] در زمان برداشت علوفه مورد سنجش قرار گرفتند. بدین منظور ابتدا نمونه‌ها با آسیاب[13] و با استفاده از غربال یک میلی‌متری آسیاب شدند. الیاف نامحلول در شوینده خنثی و الیاف نامحلول در شوینده اسیدی با روش ون‌سوئت و همکاران (1991) و با استفاده از دستگاه تجزیه فیبر آنکوم[14] در کیسه‌های آنکوم[15] و همراه با آلفاآمیلاز مقاوم به حرارت اندازهگیری شدند. پروتئین خام با دستگاه کلدال[16] تعیین گردید. خاکستر خام نمونه‌ها به مدت 12 ساعت در کوره الکتریکی با دمای 550 درجه سانتی‌گراد تعیین شد (AOAC 2000). برای اندازهگیری کربوهیدارت‌های محلول در آب از روش طیف‌سنجی فنل سولفوریک استفاده گردید (دوبویس و همکاران 1956).
تجزیه‌وتحلیل آماری
جهت تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌های حاصل از نمونهبرداری شامل تجزیه واریانس ساده و مرکب بهصورت کرت‌های خردشده، در قالب طرح پایه بلوک‌های کامل تصادفی و با سه تکرار انجام شد. از برنامه آماریSAS نسخه 2/9 برای تجزیه واریانس استفاده شد. مقایسه میانگین صفات مورد نظر با استفاده از آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد انجام شد.
نتایج
صفات کمّی
نتایچ تجزیه واریانس برای صفات کمّی نشان داد بین اثرات ساده تأمین نیاز آبی، نسبت‌های کشت مخلوط و برهمکنش دوگانه بین آنها برای صفات علوفه خشک، علوفه تر و نسبت برابری زمین اختلاف معنیداری در سطح یک درصد وجود دارد. بر اساس این نتایج اثر سال بر صفات مذکور نیز معنیدار بوده است (جدول 3).
مقایسه میانگین نشان داد (جدول 4)، بیشترین وزن علوفه تر و خشک در تیمار تأمین 100 درصد نیاز آبی و الگوی کشت ذرت همراه با 100 درصد یونجه یکساله بدون وجین در سال اول آزمایش به‌دست آمد (بهترتیب 67 و 94/14 تن در هکتار). به‌دلیل اینکه ذرت گیاه اصلی در مخلوط به حساب می‌آید و تغییری در نسبت آن در مخلوط اعمال نگردیده، انتظار هم می‌رفت این گیاه سهم عمده‌ای در تولید علوفه داشته باشد. نقش مکمل یونجه‌یکساله در مخلوط با ذرت منجر به افزایش 4 تن علوفه تر و 750 کیلوگرم علوفه خشک بیشتر در مقایسه با کشت ذرت خالص با وجین علف‌هرز در تیمار نیاز آبی 100 درصد شد. در واقع علاوه بر استفاده مؤثر از زمین (نسبت برابری زمین 45/1)، با همان آب استفاده شده برای کشت خالص ذرت با وجین؛ بهترتیب 83/5 و 02/5 درصد علوفه تر و خشک بیشتر تولید شده است (جدول 4). این نتایج با یافتههای برخی محققین در ارزیابی الگوی کشت ذرت و لوبیا همسو میباشد (اگیندو 2003، تی‌سوبو و همکاران 2005). از سویی عیشی‌رضایی و همکاران (2011) دﻟﻴﻞ ﻛﺎﻫﺶ ماده خشک در ﻛﺸﺖ ﻣﺨﻠﻮط جو، نخود و شنبلیه را ﻛﺎﻫﺶ ورود ﻧﻮر ﺑﻪ داﺧﻞ ﻛﺎﻧﻮﭘﻲ گزارش نمودند و بیان داشتند ﻛﺎﻫﺶ ورود ﻧﻮر ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺎﻳﻪاﻧﺪازی و اﻓﺰاﻳﺶ ﻣﻴﺰان اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻮاد ﺑﻪ ﺳﺎﻗﻪ ﺑﺮای جذب ﻧﻮر میشود. طی پژوهشی دیگر مشخص شده میزان تولید در ﮐﺸﺖ مخلوط غله-لگوم، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻋﺪم وﺟﻮد آراﯾﺶ ﻣﻨﻈﻢ و اﻓﺰاﯾﺶ رﻗﺎﺑﺖ درونﮔﻮﻧﻪای، کاهش مییابد که علت احتمالی آن تشدید رقابت درونگونهای و اثر منفی آن بروزن خشک غله، به‌دلیل عدم وجود تراکم مناسب از گیاهان غله و لگوم درمجاورت هم ذکر شده است (قلعه نوعی و همکاران 2017).
|
جدول 3- نتایج تجزیه واریانس (میانگین مربعات) مرکب صفات کمّی برای الگوی کشت ذرت با یونجه یکساله در سطوح آبیاری مختلف |
||||
|
منابع تغییر |
درجه‌آزادی |
علوفه‌تر |
علوفه‌خشک |
نسبت برابری زمین |
|
سال |
1 |
** 04/2326 |
** 3/117 |
** 14/0 |
|
تکرار (سال) |
4 |
n.s 17/5 |
** 8/0 |
n.s 001/0 |
|
نیازآبی |
2 |
** 1/7631 |
** 1/393 |
** 06/0 |
|
نیازآبی × سال |
2 |
** 8/119 |
** 2/5 |
n.s 002/0 |
|
الگوی‌کشت |
6 |
** 6/1465 |
** 9/83 |
** 09/0 |
|
سال× الگوی‌کشت |
6 |
** 8/274 |
** 6/11 |
** 03/0 |
|
نیازآبی× الگوی‌کشت |
12 |
** 5/94 |
** 4/4 |
** 01/0 |
|
سال× نیازآبی × الگوی‌کشت |
12 |
** 7/21 |
** 06/1 |
** 004/0 |
|
خطای آزمایش |
80 |
4/2 |
12/0 |
001/0 |
|
ضریب تغییرات (%) |
|
38/15 |
04/17 |
22/3 |
|
ns، * و ** بهترتیب غیر معنیدار، معنیدار در سطح کمتر از 5 و 1 درصد می باشد. |
||||
در ادامه نتایج قیاس میانگینها، اختلاف آماری بین سطوح آبیاری بسیار چشمگیر بود، به‌طوری که عملکرد وزن تر علوفه ذرت در تیمارهای 75 و 100 درصد نیاز آبی در کشت خالص آن با وجین علفهای هرز، بهترتیب 05/36 و 83/59 درصد بیشتر از تیمار 50 درصد نیاز آبی آن در کشت خالص با وجین علفهای هرز بود. این نتایج برای کشت خالص یونجه یکساله همراه با وجین علفهای هرز بهترتیب 82/45 و 78/65 درصد گزارش گردید (جدول 4). این اختلاف عملکرد در اثر میزان مصرف آب به‌دست آمده، بنابراین میتوان نتیجه گرفت که ذرت نیاز آبی بسیار بالایی داشته و می‌بایست از گیاهی در مخلوط با آن استفاده نمود که بتواند کمبود آب را تا حدودی تحمل نماید (استولز و نادیو 2014، پائودل 2016 ). در تیمار نسبت کامل ذرت با یونجه یکساله (تراکم 100:100) و تأمین 75 و 100 درصد نیاز آبی در مقایسه با تیمار 50 درصدی نیاز آبی، عملکرد علوفه تر بهترتیب 52/37 و 23/59 درصد افزایش داشت. در مقایسه نتایج تولید کشت خالص ذرت با تراکم کامل ذرت و یونجه یکساله در مخلوط مشخص گردید که با مصرف همان مقدار آب در کشت خالص، عملکرد علوفه تر و خشک افزایش یافته است (جدول 4).
با توجه به کمبود آب در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور و نیاز به علوفه در این مناطق، کشت و پرورش گیاهان علوفه‌ای به‌ویژه ذرت اجتنابناپذیر است. بنابراین یکی از راهکارهای مناسب صرفه‌جویی در میزان و مدیریت مصرف آب میباشد. بر همین اساس اگر در منطقه‌ای آب کافی در دسترس نباشد، کشت خالص ذرت اقتصادی نخواهد بود؛ اما الگوی کشت ذرت و یونجه یکساله (بهترتیب عملکرد علوفه تر و خشک 71/43 و 72/9 تن در هکتار) میتواند تا حدودی جایگزین مصرف بی‌رویه آب گردد (جدول 4). در بررسی تأثیر میزان بارندگی بر تأمین نیازآبی نظام کاشت مخلوط ذرت و لوبیا مشخص شده، بارندگی به‌عنوان یکی از مهمترین عوامل آب‌وهوایی بر رشد و عملکرد نظام کاشت مخلوط در شرایط نیمه‌خشک مؤثر است و اثر سال بر نسبت برابری زمین تأثیری ندارد (تی‌سوبو و همکاران 2005). البته سودمندبودن کشت مخلوط در بسیاری از مناطق گزارش شده است که میتواند در اثر تولید ماده غذایی مورد نیاز گیاه هم‌کشت و یا استفاده مؤثر از فضای کشت باشد.
|
جدول 4- نتایج مقایسه میانگین ترکیبات تیماری سال×سطوح مختلف آبیاری×الگوی کشت ذرت با یونجه‌یکساله برای عملکرد علوفه تر و خشک و نسبت برابری زمین |
|||||
|
سال |
آبیاری |
الگوی مخلوط |
علوغه تر (t.ha-1) |
علوفه خشک (تن در هکتار) |
نسبت برابری زمین |
|
سال اول |
50% نیازآبی |
ذرت با وجین |
j34/25 |
j68/5 |
- |
|
ذرت بدون وجین |
kl67/19 |
kl61/4 |
- |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
jk77/22 |
jk76/5 |
d05/1 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
jk57/23 |
jk78/5 |
c14/1 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
ij31/27 |
jk76/5 |
bc17/1 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
no93/9 |
no34/2 |
- |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
p68/6 |
p61/1 |
- |
||
|
75% نیازآبی |
ذرت با وجین |
g63/39 |
g98/8 |
- |
|
|
ذرت بدون وجین |
hi63/32 |
hi52/6 |
- |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
h86/34 |
h8/7 |
d06/1 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
g33/38 |
g77/8 |
c14/1 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
f71/43 |
f72/9 |
b2/1 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
l33/18 |
l49/3 |
- |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
n17/12 |
n55/2 |
- |
||
|
100%نیازآبی
.سول مکاتبه /98 تاریخ پذیرش: 30/2/99 |
ذرت با وجین |
b09/63 |
b19/14 |
- |
|
|
ذرت بدون وجین |
e54/51 |
e6/11 |
- |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
d58/55 |
d91/12 |
c15/1 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c99/59 |
c91/13 |
b29/1 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
a 67 |
a94/14 |
a45/1 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
i02/29 |
i55/6 |
- |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
l82/18 |
l32/4 |
- |
||
|
سال دوم |
50% نیازآبی |
ذرت با وجین |
l4/18 |
l31/4 |
- |
|
ذرت بدون وجین |
mn58/13 |
mn03/3 |
- |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
m73/15 |
m67/3 |
d86/0 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
l43/17 |
l25/4 |
d98/0 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
l66/17 |
l21/4 |
d1 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
no01/10 |
no43/2 |
- |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
o16/8 |
o46/1 |
- |
||
|
75% نیازآبی |
ذرت با وجین |
i48/29 |
i82/6 |
- |
|
|
ذرت بدون وجین |
mn06/13 |
mn08/3 |
- |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
k 21 |
k95/4 |
d93/0 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
j49/24 |
j49/5 |
d01/1 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
ij7/28 |
ij48/6 |
cd1/1 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
kl03/19 |
kl49/3 |
- |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
l41/18 |
l32/3 |
- |
||
|
100% نیازآبی |
ذرت با وجین |
f35/47 |
f99/10 |
- |
|
|
ذرت بدون وجین |
h26/34 |
h79/7 |
- |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
g49/39 |
g81/8 |
cd11/1 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
f91/43 |
f 10 |
cd11/1 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
ef37/45 |
ef33/10 |
c13/1 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
ij21/28 |
ij57/6 |
- |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
j79/25 |
j8/5 |
- |
||
|
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون، درسطح احتمال پنج درصد از نظر آماری تفاوت معنیداری ندارند
|
|||||
صفات کیفی
بر اساس نتایج تجزیه واریانس، اثر سطوح نیاز آبی برای الیاف خام، الیاف قابل حل در محلول اسیدی، درصد خاکستر، ماده قابل هضم و درصد پروتئین خام در سطح یک درصد و برای کربوهیدرات محلول و الیاف قابل حل در محلول خنثی در سطح پنج درصد معنیدار شدند. اثر الگوی کشت برای کلیه صفات کیفی مورد بررسی در این آزمایش در سطح یک درصد معنیدار شد. همچنین اثر متقابل سطوح نیازآبی×الگوی کشت برای درصد الیاف خام، الیاف قابل حل در محلول اسیدی، درصد خاکستر و ماده قابل هضم در سطح یک درصد و برای الیاف قابل حل در محلول خنثی در سطح پنج درصد معنیدار شد (جدول 5).
بر اساس نتایج مقایسه میانگین صفات بیوشیمیایی در جدول 6، بیشترین درصد پروتئین خام در تیمار 100 درصد نیاز آبی (11/14 درصد) و کشت خالص یونجه یکساله با وجین (03/20 درصد) در سال اول آزمایش مشاهده شد. با توجه به اضافه شدن یونجه یکساله در مخلوط با ذرت در مقایسه با کشت خالص آن درصد پروتئین 52/10 درصد افزایش یافت. بنابراین همزمان با افزایش عملکرد علوفه خشک، عکلکرد کیفی نیز افزایش نشان داد (جدول 6). این نتایج گویای آن است که میزان پروتئین خام ارتباط مستقیمی با نوع گیاه (یونجه یکساله) و سطوح آبیاری دارد.
بیشترین درصد الیاف خام در تیمار کشت خالص ذرت با و بدون وجین علفهای هرز مشاهده شد، که تحت تاثیر سطوح مختلف آبیاری قرار نگرفت و از طرفی هم در دو سال آزمایش نیز تفاوت معنیداری مشاهده نشد. همچنین کمترین میانگین درصد الیاف خام برای تیمار الگوی کشت 100 درصدی ذرت+ 50 یونجه یکساله در تیمار 100 و 75 درصد نیازآبی بهترتیب 7/20 و 21 درصد بود. همچنین با توجه به نتایج جدول 7، در نسبت‌های مختلف الگوی کشت ذرت و یونجه یکساله درصد الیاف خام به‌شدت کاهش یافت که نشان‌دهنده وجود رقابت گیاهان بر سر منابع بوده و هر گونه در
|
جدول 5- نتایج تجریه واریانس (میانگین مربعات) مرکب صفات کیفی الگوی کشت ذرت با یونجه یکساله در سطوح مختلف آبیاری |
||||||||
|
منابع تغییر |
درجه آزادی |
الیاف خام |
کربوهیدرات محلول |
الیاف قابل حل در محلول اسیدی |
الیاف قابل حل در محلول خنثی |
خاکستر |
ماده قابل هضم |
پروتئین خام |
|
سال |
1 |
n.s33/0 |
** 9/214 |
** 9/5 |
** 1/5 |
n.s 01/0 |
** 02/497 |
** 1/42 |
|
تکرار (سال) |
4 |
** 06/0 |
** 6/4 |
** 03/0 |
** 04/0 |
** 003/0 |
n.s 08/0 |
** 09/0 |
|
نیازآبی |
2 |
** 2/1 |
* 4/98 |
** 2/9 |
* 6/8 |
** 06/0 |
** 5/9 |
** 27/19 |
|
نیازآبی×سال |
2 |
** 3/7 |
n.s 5/12 |
** 9/26 |
** 9/26 |
** 34/0 |
** 5/44 |
n.s 4/2 |
|
الگوی کشت |
6 |
** 3/3263 |
** 5/2098 |
** 2/479 |
** 2/479 |
** 8/155 |
** 4/412 |
** 8/410 |
|
سال×الگوی‌کشت |
6 |
** 1/2 |
n.s 6/5 |
** 02/13 |
** 02/13 |
* 1/0 |
** 2/7 |
n.s 1/1 |
|
نیازآبی×الگوی‌کشت |
12 |
** 6/0 |
n.s 3/8 |
** 6/0 |
* 6/0 |
** 03/0 |
** 5/1 |
n.s 6/1 |
|
سال×نیازآبی×الگوی‌کشت |
12 |
** 7/1 |
n.s 02/7 |
** 2/1 |
* 2/1 |
** 08/0 |
* 8/1 |
n.s 3/1 |
|
خطای آزمایش |
80 |
2/0 |
7/4 |
04/0 |
04/0 |
01/0 |
06/0 |
9/0 |
|
ضریب تغییرات (%) |
|
23/1 |
51/7 |
51/0 |
33/0 |
23/1 |
51/7 |
22/3 |
|
ns، * و ** بهترتیب غیر معنیدار، معنیدار در سطح کمتر از 5 و 1 درصد می باشد. |
||||||||
|
جدول 6- نتایج مقایسه میانگین اثر اصلی سطوح آبیاری و الگوی کشت ذرت با یونجه‌یکساله بر درصد پروتئین علوفه |
|||
|
سطوح آبیاری |
|
سال اول |
سال دوم |
|
50% نیاز آبی |
b35/12 |
bc75/11 |
|
|
75% نیاز آبی |
a68/13 |
b31/12 |
|
|
100%نیاز آبی |
a11/14 |
b61/12 |
|
|
الگوی مخلوط |
ذرت با وجین |
d51/9 |
f73/7 |
|
ذرت بدون وجین |
e71/8 |
f44/7 |
|
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
cd65/10 |
d85/9 |
|
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c7/11 |
cd74/10 |
|
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
b49/13 |
c65/11 |
|
|
یونجه‌یکساله با وجین |
a03/20 |
a16/19 |
|
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
a56/19 |
a99/18 |
|
|
میانگینهای دارای حروف مشترک، در سطح احتمال پنج درصد از نظر آماری تفاوت معنیداری ندارند |
|||
شرایط رقابت سهم بیشتری از مواد غذایی را صرف رشد و نمو خود نموده است (قلعه‌نویی و همکاران 2017). از آنجایی که رابطه میزان پروتئین و الیاف خام معکوس گزارش شد، در کشت خالص با افزایش درصد الیاف، درصد پروتئین افت قابل ملاحظهای نشان داد که از نظر آماری نیز معنیدار بود (ضریب همبستگی **75/0-). بر اساس معادلات ارائهشده در شکل 1 [قدرمطلق مقدار شیب (ضریب X]، مشخص شد به ازای یک واحد افزایش در کاهش سهم یونجه در الگوی کشت، تغییر (افزایش) میزان الیاف به مراتب بیشتر از تغییر (کاهش) میزان پروتئین خام علوفه بود. به بیان دیگر، تأثیرپذیری درصد الیاف از تراکم بیشتر ذرت در مخلوط از اثرپذیری درصد پروتئین خام از این تیمار بیشتر است (شکل 1).
|
شکل 1- همبستگی بین درصد پروتئین با درصد الیاف در الگوی کشت ذرت با یونجه یکساله |
افزایش سهم یونجه یکساله در الگوی کشت بیشترین تأثیر را بر کیفیت علوفه داشته است، با کاهش سهم آن درصد پروتئین کاهش معنیداری داشته و این نتیجه برای درصد الیاف معکوس بوده است (جدول 7). مشخص شده میزان خوش‌خوراکی علوفه تولیدی رابطه مستقیمی با درصد پروتئین دارد، زیرا با افزایش تراکم گیاهی، بهرهبرداری از منابع بهعلت افزایش رقابت گیاهان در مخلوط، به‌شدت کاهش یافته و درصد پروتئین گیاه نیز در اثر رقابت درون گونهای کاهش مییابد (بدوساک و جاستس 2011، براتی و همکاران 2015، پلیکانو و همکاران 2015).
با توجه به نتایج به‌دستآمده، بیشترین درصد الیاف قابل حل در محلول‌های اسیدی و خنثی در تیمار 75 درصد نیاز آبی در الگوی کشت خالص ذرت با وجین (بهترتیب 97/46 و 29/70 درصد) و بدون وجین (بهترتیب 91/46 و 23/70 درصد) برای سال اول مشاهده گردید. الیاف قابل حل در محلول اسیدی و خنثی ارتباط مستقیمی با حضور ذرت در تیمارهای مورد بررسی داشت، به نحویکه در تیمارهای ذرت خالص و ذرت در مخلوط بیشترین درصد الیاف قابل حل در محلول‌های اسیدی و خنثی مشاهده گردید. تیمار سطوح مختلف آبیاری تأثیری بر صفات مذکور نداشت. بین الگوی کشت100 درصد ذرت و یونجه یکساله و کشت خالص یونجه یکساله با و بدون وجین علفهای هرز نیز اختلاف معنیداری مشاهده نشد (جدول 7). الیاف قابل حل در محلول اسیدی تجلی سهم دیواره سلولی شامل؛ سلولز و لیگنین (به استثنای همیسلولز) در جیره‌ی دام بوده و بیانگر قابلیت هضم علوفه توسط دام است، که با افزایش این شاخص از قابلیت هضم علوفه کاسته میشود. از سوی دیگر الیاف قابل حل در محلول خنثی نشان‌دهنده پتانسیل مصرف علوفه توسط دام بوده و هر قدر مقدار آن افزایش یابد مصرف ماده خشک به دلیل افزایش میزان ماده سیرکنندگی علوفه، کاهش مییابد (پورامیر و همکاران 2010). بهطور کلی از این نتایج میتوان چنین استنباط نمود که حضور گیاهی از خانواده بقولات در مخلوط (به‌دلیل بالاتر بودن میزان پروتئین خام بقولات نسبت به غلات) علاوه بر افزایش میزان درصد پروتئین خام، به قابلیت هضم علوفه توسط دام نیز کمک می‌نماید (نباتی و همکاران 2016)، زیرا اگر اجزای مخلوط مکمل یکدیگر باشند، جذب عناصر غذایی در کشت مخلوط بیشتر از کشت خالص بوده و در نتیجه علاوه بر افزایش عملکرد کمی، کیفیت علوفه نیز افزایش خواهد یافت (می‌کیک و همکاران 2015).
|
جدول 7- نتایج مقایسه میانگین ترکیبات تیماری سال×سطوح آبیاری×الگوی کشت ذرت با یونجه‌یکساله برای صفات کیفی علوفه |
|||||||
|
سال |
آبیاری |
الگوی مخلوط |
الیاف خام (%) |
الیاف قابل حل در محلول اسیدی (%) |
الیاف قابل حل در محلول خنثی (%) |
خاکستر خام (%) |
ماده قابل هضم (%) |
|
سال اول |
50% نیازآبی |
ذرت با وجین |
a46/52 |
a77/46 |
a09/70 |
a4/11 |
de21/19 |
|
ذرت بدون وجین |
a65/53 |
a88/45 |
a2/69 |
a08/11 |
de27/19 |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
c83/21 |
a96/44 |
ab29/68 |
c52/4 |
d73/20 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c08/23 |
a61/44 |
ab23/68 |
c04/5 |
d74/21 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c1/24 |
ab24/43 |
b56/66 |
c3/5 |
cd22/22 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b85/42 |
cd58/33 |
cd9/56 |
b95/8 |
b5/28 |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
b11/43 |
cd29/34 |
cd61/57 |
b1/9 |
b51/28 |
||
|
75% نیازآبی |
ذرت با وجین |
a6/51 |
a97/46 |
a29/70 |
a28/11 |
d5/20 |
|
|
ذرت بدون وجین |
a05/51 |
a91/46 |
a23/70 |
a16/11 |
d57/20 |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
c21 |
a96/45 |
a28/69 |
c59/4 |
d7/21 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c6/22 |
a04/44 |
ab36/67 |
c94/4 |
c97/22 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c66/23 |
ab25/43 |
b57/66 |
c17/5 |
bc96/23 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b25/42 |
d87/32 |
cd19/56 |
ab23/9 |
b69/28 |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
b65/42 |
d89/32 |
cd22/56 |
ab32/9 |
b68/28 |
||
|
100%نیازآبی |
ذرت با وجین |
a2/52 |
a93/45 |
a25/69 |
a46/11 |
d81/21 |
|
|
ذرت بدون وجین |
a73/50 |
a54/46 |
a86/69 |
a72/11 |
d83/21 |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
c7/20 |
a21/45 |
ab53/68 |
c77/4 |
c82/22 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c06/23 |
a24/44 |
ab56/67 |
c04/5 |
bc71/23 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c26/24 |
b36/41 |
e68/46 |
c27/5 |
bc91/23 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b95/40 |
d63/32 |
cd95/55 |
ab36/9 |
a04/33 |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
b63/41 |
a93/45 |
cd61/55 |
ab42/9 |
a63/33 |
||
|
سال دوم |
50% نیازآبی |
ذرت با وجین |
a78/51 |
a2/45 |
ab52/68 |
a31/11 |
c23/23 |
|
ذرت بدون وجین |
a13/51 |
a95/44 |
ab27/68 |
a17/11 |
c4/23 |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
c66/22 |
ab46/43 |
b78/66 |
c95/4 |
bc87/23 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c13/23 |
b45/41 |
b77/64 |
c05/5 |
bc23/25 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c8/23 |
b57/40 |
b9/63 |
c2/5 |
b66/27 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b13/43 |
cd81/34 |
c13/58 |
ab42/9 |
a71/34 |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
b2/42 |
cd55/34 |
cd87/57 |
ab22/9 |
a17/35 |
||
|
75% نیازآبی |
ذرت با وجین |
a85/52 |
a18/46 |
a5/69 |
a55/11 |
c41/23 |
|
|
ذرت بدون وجین |
a45/52 |
a77/45 |
a09/69 |
a46/11 |
c29/23 |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
c96/21 |
a09/45 |
ab41/68 |
c8/4 |
bc06/24 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c36/23 |
a15/44 |
ab47/67 |
c1/5 |
bc59/25 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c78/23 |
ab38/43 |
b7/66 |
c2/5 |
b69/28 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b03/43 |
c27/36 |
c59/59 |
ab4/9 |
a73/35 |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
b23/41 |
c13/36 |
c45/59 |
b01/9 |
a02/36 |
||
|
100% نیازآبی |
ذرت با وجین |
a18/51 |
a46/46 |
a78/69 |
a18/11 |
bc24 |
|
|
ذرت بدون وجین |
a73/50 |
a38/46 |
a7/69 |
a08/11 |
bc84/23 |
||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
c75/22 |
a72/45 |
a04/69 |
c97/4 |
bc14/25 |
||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c11/23 |
a11/45 |
ab04/68 |
c05/5 |
b54/27 |
||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c05/24 |
a11/44 |
ab43/67 |
c25/5 |
b75/28 |
||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b65/41 |
c12/37 |
c43/60 |
b1/9 |
a94/35 |
||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
b6/41 |
d01/30 |
c3/60 |
b09/9 |
a13/36 |
||
|
|
|||||||
در ادامه نتایج صفات کیفی، بیشترین درصد خاکستر در هر دو سال آزمایش، در تیمار کشت خالص ذرت با و بدون وجین و در تیمار آبیاری کامل (72/11 و 46/11درصد) حاصل شد. از طرفی بین وجین و عدم وجین ذرت خالص در هیچ‌یک از تیمارهای سطوح آبیاری اختلاف معنیداری مشاهده نشد، ولیکن با افزایش سهم یونجه یکساله در مخلوط، درصد خاکستر کاهش نشان داد. این مقادیر کمتر از هر یک از تیمارهای کشت خالص ذرت و یونجه یکساله بود. حداکثر میزان ماده قابل هضم در تیمار کشت خالص یونجه یکساله بدون و با وجین علفهای هرز و تأمین 100 درصد نیاز آبی، بهترتیب در سال دوم آزمایش (13/36 و 94/35 درصد) و در سال اول آزمایش (63/33 و 04/33 درصد) ثبت گردید
(جدول 7).
درصد خاکستر علوفه دلالت بر حضور مواد معدنی در بافتهای گیاهی دارد؛ لذا هرچه مقدار آن بیشتر باشد، مواد معدنی بیشتری در اختیار دام قرار خواهد گرفت و در نهایت ارزش غذایی علوفه برای دام بیشتر خواهد بود. از سویی رابطه مستقیمی بین درصد الیاف خام و درصد خاکستر وجود دارد (مقدم 2017)؛ بهنحوی که با افزایش حجم بافتهای گیاهی انتظار میرود درصد الیاف خام و به دنبال آن درصد خاکستر نیز افزایش یابد. پس با حضور ذرت در این آزمایش، میزان خاکستر خام نیز افزایش یافته است. انتظار میرود انتخاب توأم گیاهان چهارکربنه (ذرت) با بقولات سهکربنه چنین نتایجی را به همراه داشته باشد. گیاهان چهارکربنه جثه بزرگتری دارند و بالتبع سهم بیشتری از منابع را به خود اختصاص می‌دهند (مقدم 2017).
نتایج تبیین کرد ماده قابل هضم ارتباط مستقیمی با حضور یونجه یکساله در مخلوط دارد. این فاکتور ارتباط مستقیمی نیز با تیمار نیازآبی نشان داد؛ به‌طوری‌که میزان آن، در تیمار 100 درصد نیاز آبی کشت خالص یونجه یکساله با و بدون وجین علفهای هرز، در مقایسه با کشت خالص ذرت با و بدون وجین علفهای هرز در سال اول آزمایش بهترتیب 23/11 و 8/11 درصد و در سال دوم آزمایش بهترتیب 94/11 و 29/12 درصد اختلاف نشان داد (جدول 7).
بر اساس مطالعات صالحی و همکاران (2019) کشت مخلوط تریتیکاله با لگومها باعث بهبود کیفیت علوفه آن شد. این موضوع میتواند به کاهش درصد الیاف محلول در شوینده خنثی و الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی و افزایش درصد پروتئین خام علوفه تریتیکاله در کشت مخلوط با لگومها مربوط باشد. قابلیت هضم ماده خشک با مقدار الیاف محلول در شوینده خنثی و الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی همبستگی منفی و با مقدار نیتروژن و پروتئین خام همبستگی مثبت دارد. میزان هضمپذیری گیاه با قسمت‌های مختلف دیواره سلولی به‌ویژه الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی و درصد نیتروژن جذبشده ارتباط دارد. در این مطالعه، بیشترین درصد قابلیت هضم ماده خشک در الگوی کشت یونجه یکساله خالص با و بدون وجین علفهای هرز مشاهده شد. بنابراین علوفه یونجه یکساله نسبت به سایر الگوهای استفاده شده از کیفیت بالاتری برخوردار بود. بالاتر بودن قابلیت هضم ماده خشک در یونجه یکساله نیز با توجه به کمتر بودن الیاف محلول در شوینده خنثی و الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی در این گیاه قابل توجیه است (جدول 7). در این راستا جوانمرد و اسکندری (2015 (اظهار داشتند قابلیت هضم ماده خشک ذرت در کشت مخلوط با لگومها افزایش مییابد و بیشترین مقدار آن در مخلوط با گاودانه، ماشک گل‌خوشه‌ای و لوبیا حاصل شد. بنابراین افزایش قابلیت هضم ماده خشک ذرت را به میزان الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی پائین‌تر لگومها نسبت دادند. بر اساس مطالعه امیری و جعفری‌اشرف (2016) نیز در کشت مخلوط یونجه با سه گونه گراس سردسیری، کمترین مقدار الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی و بیشترین میزان قابلیت هضم ماده خشک به گیاه یونجه اختصاص داشت.
ارزیابی علفهای هرز
بیشترین تراکم و تنوع مربوط به هشت گونه علف‌هرز در محل اجرای آزمایش بود که اسامی آنها بر اساس تنوع و فراوانی در جدول 8، ارائه شده است. در این بین بیشترین تراکم مربوط به علفهای هرز قیاق و تاجخروس بود و سهم بیشتری در دو سال آزمایش را به خود اختصاص داده بودند (جدول 8).
|
|
جدول 8- علفهای هرز رایج در مزرعه تحقیقاتی |
|
||
|
نام فارسی |
نام علمی |
مورفولوژی |
||
|
قیاق |
Sorghumhalopense L. |
باریک‌برگ |
||
|
تاجخروس ریشه قرمز |
Amaranthus retroflexus L. |
پهن‌برگ |
||
|
مرغ |
Cynodon dactylon L. |
باریک‌برگ |
||
|
خرفه |
Portulaca oleraceaea L. |
پهن‌برگ |
||
|
توق |
Xanthium strumarium L. |
پهن‌برگ |
||
|
تاج‌ریزی سیاه |
Solanum nigrum L. |
پهن‌برگ |
||
|
علف خرچنگ |
Digitaria sanguinalis L. |
باریک‌برگ |
||
|
خاک‌شیر شیرین |
Descurainia sophia L. |
پهن‌برگ |
||
نتایج تجزیه واریانس ارزیابی علفهای هرز در الگوی کشت ذرت با یونجه یکساله نشان داد اثرات ساده‌ی تنش و الگوی کشت، برهمکنش دوگانه نیازآبی×سال و نیازآبی×الگوی‌کشت و برهمکنش سه‌گانه نیازآبی×الگوی کشت×سال بر تراکم و زیستتوده علفهای هرز در سطح یک درصد معنیدار گردید (جدول 9).
در این پژوهش تراکم و زیستتوده علفهای هرز تحت تأثیر سطوح آبیاری قرار گرفت، به‌طوری‌که با افزایش درصد نیازآبی تراکم و زیستتوده علفهای هرز نیز افزایش یافت. هر چند که این تفاوت‌ها از نظر آماری در تمامی تیمارها به یک نسبت مشخص، ملاحظه نشد. در مقایسه الگوهای کشت مشخص شد که کمترین تراکم و زیستتوده علفهای هرز مربوط به تیمار 100 ذرت+100 یونجه یکساله بود. بر همین اساس کمترین تراکم و زیست توده علفهای هرز در نیاز آبی 50 درصد و در تیمار 100 ذرت+100 یونجه یکساله مشاهده شد، زیرا علفهای هرز در شرایط کمبود رطوبت قابلیت رشد و نمو را دارند. از سویی در الگوی کشت اجرا شده در این پژوهش مشخص گردید که وجود یونجه یکساله در مخلوط توانسته بر کاهش تراکم و زیست توده علفهای هرز تأثیر معنیداری داشته باشد. این نتایج گویای آن است که پوشش کامل سطح زمین با استفاده از یونجه یکساله در مخلوط با ذرت (به‌عنوان گیاه اصلی) توانسته با سایر گیاهانی که خاستگاه آنها بوده رقابت کند و از رشدونمو حداکثری آنها ممانعت نماید (مرادی و همکاران 2014). این در حالی است که کشت خالص ذرت و یونجه یکساله در رقابت با علفهای هرز کارآمد نبوده و علفهای هرز در این نظام کاشت در مقایسه با کشت از تراکم و زیستتوده بیشتری برخوردار بوده‌اند. از طرف دیگر وجین یا عدم وجین علفهای هرز در تیمار کشت خالص ذرت و یونجه یکساله، از نظر آماری تاثیری بر تراکم و زیستتوده علفهای هرز نداشته است، بر همین اساس الگوی کشت 100 ذرت + 100 یونجه یکساله در تیمار 50 درصد تأمین نیاز آبی برای هر دو سال آزمایش کمترین تراکم و زیستتوده علفهای هرز (بهترتیب 15 و 16 علف‌هرز در هر مترمربع و 05/62 و 96/58 گرم در مترمربع) یافت شد (جدول 10).
|
جدول 9- نتایج تجزیه واریانس(میانگین مربعات) مرکب ارزیابی علفهای هرز در الگوی کشت ذرت با یونجه یکساله تحت تنش خشکی |
|||
|
منابع تغییر |
درجه‌آزادی |
تراکم علف‌هرز |
زیستتوده علف‌هرز |
|
سال |
1 |
* 28/10 |
n.s 74/49 |
|
تکرار (سال) |
4 |
**56/9 |
n.s 18/26 |
|
نیازآبی |
2 |
** 127 |
** 1/8951 |
|
نیازآبی ×سال |
2 |
** 16/11 |
** 3/280 |
|
الگوی‌کشت |
6 |
** 5/2321 |
** 3/51648 |
|
سال× الگوی‌کشت |
6 |
n.s 97/3 |
** 6/119 |
|
نیازآبی× الگوی‌کشت |
12 |
** 26/12 |
** 5/882 |
|
سال× نیازآبی ×الگوی‌کشت |
12 |
** 85/2 |
** 05/45 |
|
خطای آزمایش |
80 |
2/2 |
1/20 |
|
ضریب تغییرات (%) |
|
15/9 |
94/5 |
|
ns، * و ** بهترتیب غیر معنیدار، معنیدار در سطح کمتر از 5 و 1 درصد. |
|||
در ادامه ارزیابی صفات کیفی مشخص شد رابطه معکوسی بین نسبت یونجه یکساله در مخلوط وجود دارد (جدول 11)، به نحوی که با افزایش سهم یونجه یکساله در مخلوط، تراکم و زیستتوده علفهای هرز نیز به همان نسبت کاهش معنیداری داشته است. این رابطه در تیمار کمترین تأمین نیاز آبی نتایج مشهودتری داشته است. در واقع با افزایش درصد تأمین نیاز آبی، رقابت بین گیاهان اصلی (ذرت) و مکمل (یونجه یکساله) با علفهای هرز به‌شدت کاهش یافت. بنابراین تیمار دسترسی به آب کافی تأثیری بر رقابت گیاه زراعی و علفهای هرز نداشت. همچنین در سال دوم آزمایش به‌دلیل کاهش بارندگی‌ها و وابستگی شدید گیاهان به آبیاری، رقابت بر سر آب بیشتر شده است. بیشترین درصد کاهش تراکم علفهای هرز در تیمار 100 واحد ذرت به‌همراه 100 واحد یونجه یکساله و در تیمار تأمین 50 درصد نیاز آبی (81/31 درصد) و بیشترین درصد کاهش زیستتوده علفهای هرز در همین نسبت مخلوط و در تیمار تأمین 75 درصد نیاز آبی (78/44 درصد) مشاهده شد (جدول 11). با توجه به رشد پوششی و سطحی یونجه یکساله و ایفای نقش ذرت به‌عنوان سایه‌انداز یونجه، عملاً فضای کافی در اختیار علفهای هرز قرار نخواهد گرفت. بنابراین الگوی کشت کامل ذرت و یونجه یکساله میتواند نقش به‌سزایی در کنترل زراعی و ارگانیک علفهای هرز داشته باشد.
|
جدول 10- نتایج مقایسه میانگین ترکیبات تیماری سال×سطوح آبیاری×الگوی کشت ذرت با یونجه‌یکساله برای تراکم و زیست توده علفهای هرز |
||||||||
|
سال |
آبیاری |
الگوی مخلوط |
تراکم علف‌هرز (تعداد در مترمربع) |
زیست توده علف‌هرز (گرم) |
||||
|
سال اول |
50% نیازآبی |
ذرت با وجین |
b 22 |
bc4/114 |
||||
|
ذرت بدون وجین |
b 21 |
cd48/106 |
||||||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
b 22 |
de67/94 |
||||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c 18 |
f5/76 |
||||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
d15 |
gh05/62 |
||||||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
ab5/24 |
de04/95 |
||||||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
ab33/25 |
c2/110 |
||||||
|
75% نیازآبی |
ذرت با وجین |
ab 23 |
c23/112 |
|||||
|
ذرت بدون وجین |
ab67/24 |
bc18/117 |
||||||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
ab 23 |
c88/111 |
||||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
bc67/19 |
e22/88 |
||||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
bc33/19 |
g7/64 |
||||||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
a 27 |
b76/120 |
||||||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
a6/28 |
a92/136 |
||||||
|
100%نیازآبی |
ذرت با وجین |
a 26 |
a14/132 |
|||||
|
ذرت بدون وجین |
a33/27 |
a03/135 |
||||||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
ab 23 |
ab5/128 |
||||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
ab33/23 |
ab96/128 |
||||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
c6/18 |
d12/101 |
||||||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
ab 24 |
b 122 |
||||||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
ab61/25 |
a74/135 |
||||||
|
سال دوم |
50% نیازآبی |
ذرت با وجین |
bc 19 |
de17/95 |
||||
|
ذرت بدون وجین |
b67/21 |
de9/94 |
||||||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
bc 19 |
f22/78 |
||||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
c 19 |
g03/69 |
||||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
cd 16 |
h96/58 |
||||||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
b 21 |
ef11/84 |
||||||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
ab 23 |
d93/99 |
||||||
|
75% نیازآبی |
ذرت با وجین |
ab 25 |
b5/119 |
|||||
|
ذرت بدون وجین |
a 27 |
b66/123 |
||||||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
ab 25 |
bc 114 |
||||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
ab 24 |
e28/91 |
||||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
b 22 |
f96/77 |
||||||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
a 27 |
b6/119 |
||||||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
a 28 |
a5/133 |
||||||
|
100% نیازآبی |
ذرت با وجین |
ab 24 |
bc8/116 |
|||||
|
ذرت بدون وجین |
a 28 |
ab83/127 |
||||||
|
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
ab 24 |
b 125 |
||||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
ab 23 |
b9/121 |
||||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
b 21 |
bc8/118 |
||||||
|
یونجه‌یکساله با وجین |
ab 24 |
b5/124 |
||||||
|
یونجه‌یکساله بدون وجین |
a 27 |
a8/136 |
||||||
|
میانگینهای دارای حروف مشترک در هر ستون، درسطح احتمال پنج درصد از نظر آماری تفاوت معنیداری ندارند
|
||||||||
|
جدول 11- تاثیر سطوح آبیاری و الگوی الگوی کشت بر درصد کاهش تراکم و زیست توده علفهای هرز |
|
|||||||
|
سال |
سطح آبیاری |
الگوی کشت |
تراکم علف‌هرز (no. m-2) |
زیست توده علف‌هرز (g) |
|
|||
|
سال اول |
50 % نیاز آبی |
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
0 |
09/11 |
|
|||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
18/18 |
15/28 |
|
|||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
81/31 |
72/41 |
|
|||||
|
75 % نیاز آبی |
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
76/6 |
52/4 |
|
||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
26/20 |
71/24 |
|
|||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
64/21 |
78/44 |
|
|||||
|
100 % نیاز آبی |
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
84/15 |
83/4 |
|
||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
63/14 |
5/4 |
|
|||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
94/31 |
11/25 |
|
|||||
|
سال دوم |
50 % نیاز آبی |
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
32/12 |
57/17 |
|
|||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
93/16 |
26/27 |
|
|||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
16/26 |
87/37 |
|
|||||
|
75 % نیاز آبی |
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
4/7 |
81/7 |
|
||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
11/11 |
18/26 |
|
|||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
51/18 |
95/36 |
|
|||||
|
100 % نیاز آبی |
100 ذرت+50 یونجه یکساله بدون وجین |
28/14 |
21/2 |
|
||||
|
100 ذرت+75 یونجه یکساله بدون وجین |
85/17 |
63/4 |
|
|||||
|
100 ذرت+100 یونجه یکساله بدون وجین |
25 |
06/7 |
|
|||||
تجزیه‌وتحلیل آزمون همبستگی
با توجه به نتایج ضریب همبستگی پیرسون، بیشترین همبستگی مثبت بین علوفه خشک با علوفه تر، الیاف خام با خاکسترخام، پروتئین خام با کربوهیدراتهای محلول در آب، الیاف غیر محلول در شوینده اسیدی با الیاف محلول و زیستتوده علفهای هرز با تراکم علفهای هرز مشاهده شد (**98/0). علوفه خشک و علوفه تر همبستگی مثبت و معنیداری باالیاف غیر محلول در شوینده اسیدی، الیاف محلول در شوینده خنثی، نسبت برابری زمین و از طرف دیگر همبستگی منفی و معنیداری با درصد الیاف خام، کربوهیدراتهای محلول در آب، خاکستر خام، ماده خشک قابل هضم، درصد پروتئین خام و زیست توده علف‌های‌هرز نشان دادند (جدول 12).
بیشترین همبستگی منفی و معنیدار در الیاف غیرمحلول در شوینده اسیدی و الیاف محلول در شوینده خنثی با کربوهیدراتهای محلول در آب و درصد پروتئین خام با الیاف محلول در شوینده خنثی (**92/0-) مشاهده شد. ماده خشک قابل هضم نیز همبستگی منفی با الیاف غیر محلول در شوینده اسیدی و الیاف محلول در شوینده خنثی نشان داد. درصد پروتئین خام همبستگی مثبتی با الیاف محلول در شوینده خنثی و خاکستر خام و رابطه منفی و معنیداری با درصد الیاف خام (**75/0-) داشت. بر اساس نتایج ارزانی (2011) و صالحی و همکاران (2019)، متغیرهای افزایش کیفیت علوفه (نیتروژن، پروتئین خام ومواد معدنی) و متغیرهای کاهنده کیفیت علوفه (الیاف خام، الیاف نامحلول درشوینده خنثی و الیاف نامحلول در شوینده اسیدی)؛ بر هضمپذیری علوفه تأثیر دارند. همچنین نتایج نشان داد زیستتوده و تراکم علفهای هرز همبستگی منفی و معنیداری در سطح احتمال یک درصد با الیاف خام و خاکستر خام (بهترتیب **33/0- و **36/0-) نشان دادند و در سایر صفات کمّی و کیفی همبستگی معنیدار مشاهده نشد (جدول 12).
|
جدول 12- ضرایب همبستگی پیرسون برای صفات علوفه‌تر و خشک، الیاف خام، کربوهیدراتهای محلول در آب، الیاف غیر محلول در شوینده اسیدی، الیاف محلول در شوینده خنثی، خاکسترخام، قابلیت هضم ماده خشک، پروتئین خام، نسبت برابری زمین، زیستتوده و تراکم علف‌های‌هرز |
|||||||||||||
|
کد |
صفات |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
|
1 |
علوفه‌تر |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
علوفه‌خشک |
**98/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
الیاف خام |
*2/0- |
*21/0- |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
کربوهیدرات محلول |
**45/0- |
**47/0- |
n.s04/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
الیاف غیر محلول |
**41/0 |
**43/0 |
n.s08/0- |
**92/0- |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
الیاف محلول |
**41/0 |
**43/0 |
n.s08/0- |
**92/0- |
**98/0 |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
7 |
خاکسترخام |
*2/0- |
*21/0- |
**98/0 |
n.s004/0 |
n.s08/0- |
n.s08/0- |
1 |
|
|
|
|
|
|
8 |
قابلیت هضم |
**42/0- |
**44/0- |
n.s04/0 |
**78/0 |
**8/0- |
**81/0- |
n.s04/0 |
1 |
|
|
|
|
|
9 |
پروتئین خام |
**45/0- |
**47/0- |
**75/0- |
**98/0 |
**92/0- |
**9/0 |
n.s004/0 |
**78/0 |
1 |
|
|
|
|
10 |
نسبت‌برابری زمین |
**61/0 |
**58/0 |
**46/0- |
n.s08/0- |
n.s11/0 |
n.s12/0 |
**46/0- |
*21/0- |
n.s08/0 |
1 |
|
|
|
11 |
زیست توده علف‌هرز |
*23/0- |
*23/0- |
**33/0- |
n.s08/0 |
n.s12/0 |
n.s12/0 |
**33/0- |
n.s08/0 |
n.s08/0 |
n.s01/0- |
1 |
|
|
12 |
تراکم علف‌هرز |
n.s15/0- |
n.s16/0- |
**36/0- |
n.s11/0- |
n.s13/0 |
n.s13/0 |
**36/0- |
n.s09/0 |
n.s11/0- |
n.s07/0 |
**97/0 |
1 |
|
ns، * و ** بهترتیب غیر معنیدار، معنیدار در سطح کمتر از 5 و 1 درصد. |
|||||||||||||
نتیجه‌گیری کلی
نتایج این پژوهش تبیین کرد یونجه یکساله بر خوش‌خوراکی و کیفیّت علوفه تولیدی در مخلوط تأثیر مثبت داشت. همچنین عملکرد علوفه خشک تیمار 100 ذرت + 100 یونجه یکساله بدون وجین در قیاس با با کشت خالص ذرت بدون وجین بهترتیب در تیمارهای نیاز آبی 50، 75 و 100 درصد افزایش یافت، لذا میتوان اظهار داشت یونجه یکساله علاوه بر بهبود کیفیّت علوفه در مخلوط، نقش مهمی در کنترل علفهای هرز داشته و هنگامی که از تراکم کامل در مخلوط برخوردار باشد عملکرد کمّی علوفه نیز مقادیر قابل توجهی افزایش مییابد.
در مجموع، کارآمدترین نظام مخلوط در کاهش تراکم و زیستتوده علفهای هرز، تیمار 100 ذرت + 100 یونجه یکساله و در تیمار 50 درصد تأمین نیاز آبی بود. همچنین اختلاف عملکرد علوفه خشک دو سطح آبیاری 75 و 100 درصد نیاز آبی در الگوی کشت 100 ذرت+100 یونجه‌یکساله طی دو سال آزمایش بهترتیب 93/34 و 27/37 درصد بود. اختلاف عملکرد علوفه خشک در تیمار 50 درصد نیاز آبی در مقایسه با تیمار 75 درصد نیاز آبی 74/40 درصد بود. این نتایج در مقایسه تیمار 75 درصد نیاز آبی با تیمار آبیاری کامل (100 درصد نیاز آبی) نیز 93/34 درصد گزارش گردید. بر این مبنی انتظار میرود در مناطقی که میزان دسترسی به آب کافی نیست، تیمار تأمین 75 درصد میتواند حدود دوسوم نیاز علوفه خشک را تأمین نماید، بدون آنکه در کیفیّت علوفه تولیدی کاهش معنیداری مشاهده شود. چنانچه در مناطقی دسترسی به آب کافی مقدور نباشد، کشت خالص یونجه یکساله پیشنهاد میگردد. در شرایط مذکور با اجرای وجین علفهای هرز پیشبینی میشود 34/2 تن علوفه خشک از هر هکتار برداشت گردد. در این راستا کشت خالص ذرت در شرایط اقلیمی خشک قابل توصیه نیست.
[1]. Land Equivalent Ratio (LER)
[2] . یک روز قبل از آبیاری دوم (اولین آبیاری با اعمال تیمارهای کمآبیاری همراه بود)
[3] . فاصلهی زمانی بین آبیاری سوم و دوازدهم
[4] . زمان برداشت ذرت
[5]. Time Domain Reflectometry (TDR)
[6]. Dry Mater Digestibility (DMD)
[7]. Water Soluble Carbohydrates (WSC)
[8]. Crude Protein (CP)
[9]. Crude Fiber (CF)
[10]. Acid Detergent Fiber (ADF)
[11]. Neutral Detergent Fiber (NDF)
[12]. Crude Ash (CA)
[13]. Arthur H. Thomas, Philadelphia, PA
[14]. Fiber Analyzer, Ankom 200, Ankom Technology Crop, Fairprt, NY, USA
[15]. ANKOM F57
[16]. Kjeldahl Vap50 Gerhardt, Germany
)
