اثرقارچ میکوریزا برعملکردو اجزای عملکردتوده‌های محلی کنجد (.Sesamum indicum L)در سطوح مختلف آبیاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم کشاورزی، دانشگاه پیام نور- تهران

2 گروه اصلاح و بیوتکنولوژی گیاهی، دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه

چکیده

چکیده
به منظور بررسی اثرات دو گونه قارچ میکوریزا بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه 8 توده محلی کنجد در سطوح مختلف تنش خشکی آزمایشی به صورت فاکتوریل- اسپلیت پلات با 3 تکرار در مزرعه تحقیقاتی هنرستان کشاورزی ارومیه واقع در 12 کیلومتری شهرستان ارومیه اجرا گردید. فاکتور اصلی شامل سطوح مختلف آبیاری (آبیاری نرمال: آبیاری بعد از 70 میلیمتر تبخیر و تعرق گیاه یا ETc، تنش ملایم: آبیاری بعد از 90 میلیمتر ETc و تنش شدید: آبیاری بعد از 110 میلیمتر ETc)، فاکتور فرعی شامل عدم تلقیح و تلقیح با دو گونه قارچ میکوریزای Glomusmosseae، Glomusintraradices و فاکتور فرعی فرعی شامل 8 توده­محلی کنجد (جیرفت 13، محلی طارم زنجان، محلی مغان، ناز چند شاخه، TC-25، TS-3، داراب 14 و دشتستان 5) بود. نتایج تجزیه واریانس نشان داد تاثیر سطوح مختلف آبیاری، میکوریزا و ژنوتیپ بر صفات مورد مطالعه معنی­دار است. مقایسه میانگین نشان داد با افزایش شدت تنش خشکی، عملکرد دانه، تعداد کپسول در هر بوته، تعداد دانه در واحد سطح، تعداد دانه در هر کپسول و عملکرد بیولوژیک به طور معنی­داری کاهش می­یابد. تنش شدید خشکی عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک را به ترتیب به میزان 63 و 52 درصد کاهش داد. استفاده از دو گونه قارچ میکوریزا نسبت به حالت عدم استفاده از قارچ باعث افزایش عملکرد و اجزای عملکرد دانه شد. در بین توده­های­محلی کنجد مورد بررسی، ژنوتیپ­های محلی مغان و محلی طارم زنجان از نظر عملکرد و اجزای عملکرد دانه در هر سه شرایط مختلف آبیاری، برتر از سایر توده­ها بودند. این توده­ها می­توانند به عنوان توده­های محلی برتر معرفی گردند. با توجه به نتایج این تحقیق، جهت بهبود عملکرد و اجزای عملکرد دانه استفاده از قارچ­های میکوریزا به خصوص گونه G.mosseaeقابلتوصیه است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Effect of Mycorrhizal Fungi on Yield and Yield Components of Sesame (Sesamum indicum L.) landraces Under Different Irrigation levels

نویسندگان [English]

  • Esmaeil Gholinezhad 1
  • Reza Darvishzadeh 2
چکیده [English]

Abstract
In order to investigate the effects of different levels of drought stress and two kinds of mycorrhizal fungi on yield and yield components of eight sesame (Sesamum indicum L.) landraces, an experimental using factorial split plot design was conducted with three replications in research field of Urmia agricultural high school. The main factor was consisted different levels of irrigation, normal irrigation (irrigation after 70 mm evaporation of crop (ETc)), moderate drought stress (irrigation after 90 mm ETc) and severe drought stress (irrigation after 110 mm ETc), sub plots including two kinds of mycorrhizal fungi Glomus mosseae, Glomus intraradices and non-inoculated (control). Sub-sub plots consisted of eight landraces of sesame names Jiroft13, Zanjan Tarom landrace, Moghan landrace, several branches Naz, TC-25, TS-3, Darab 14 and Dashtestan 5. Results of analysis showed that the effect of different levels of irrigation, mycorrhizal fungi and genotypes on studied traits was significant. Mean comparison showed that with increasing severity of drought stress, grain yield, capsule no per plant, grains no per area, grains no per capsule and biological yield decreased significantly. Severe drought stress reduced grain yield and biological yield about 63 and 52 percent, respectively. Using two kinds of mycorrhizal fungi Glomus mosseae, Glomus intraradices in compared with non-inoculated (control) all traits such as yield and yield components increased. Among under studied sesame landraces, Moghan landrace and Zanjan Tarom landrace based on traits yield and yield components had superiority on other landraces. For improvement yield and yield components, using mycorrhizal fungi, especially G.mosseae is recommendable. Also in three different irrigation conditions, Moghan landrace and Zanjan Tarom landrace were superior landraces.
 
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Drought Stress
  • Grain Yield
  • Landraces
  • Mycorrhizal Fungi
  • Sesame

اصل مقاله

مقدمه

تنش خشکی یکی از مهمترین فاکتورهای محدود کننده تولید محصول در بسیاری از مناطق دنیا است (پاسیورا 2007). کنجد (Sesamumindicum L.) گیاهی یک ساله، از قدیمی ترین گیاهان دانه روغنی سازگار با نواحی گرم و نیمه گرم است، ولی تولید ارقام مناسب موجب گردیده که کشت آن در مناطق دیگر نیز گسترش یابد (وئیس 2000). در نواحی خشک و نیمه خشک کشور کنجد به عنوان یک گیاه اقتصادی و به صورت آبی و معمولاً در تناوب با گندم کشت می­گردد (سپاسخواه و اندام 2001). تولید کنجد در استان­های خوزستان، بلوچستان، اصفهان و فارس و حتی نواحی سرد مانند شهرهای اراک، نهاوند و مراغه بیشتر مورد توجه است (خواجه پور  1377). سطح زیر کشت کنجد در جهان حدود 7897048 هکتار و تولید آن حدود 4036289 تن با متوسط عملکرد 511 کیلوگرم در هکتار می­باشد. در ایران سطح زیر کشت کنجد حدود 40000 هکتار و تولید آن حدود 28000 تن با متوسط عملکرد 700 کیلوگرم در هکتار می­باشد (فائو 2012). با توجه به وجود اراضی مساعد تولید، تجربه زراعی دراز مدت در کشاورزی و تقاضای زیاد برای روغن با کیفیت بالا، امروزه زراعت کنجد حایز اهمیت و مورد توجه قرار گرفته است. ضرورت دارد علاوه بر افزایش سطح زیر کشت دانه­­های­ روغنی، جهت حصول حداکثر عملکرد بهترین شرایط محیطی و مناسب ترین رقم برای هر منطقه از طریق اجرای طرح­های به نژادی و به زراعی شناسایی و تعیین گردد. سعیدی و همکاران (2012) گزارش کردند با افزایش تنش خشکی، عملکرد دانه کنجد کاهش می­یابد. ایشان بیشترین عملکرد بیولوژیک را از دور آبیاری 5 روز و از ژنوتیپ J113 گزارش کردند. در آزمایش آنها بیشترین تعداد دانه در کپسول و بیشترین تعداد کپسول در گیاه در ژنوتیپ داراب 14 و سیرجان مشاهده شد. بسیاری از گزارشات نشان داده است که تنش خشکی تاثیرات نامطلوبی بر رشد و نمو گیاهان می­گذارد (بهرامی و همکاران 2012، بور و همکاران 2009، بویریما و همکاران 2007، امانی و همکاران 2012، حسن زاده و همکاران 2009، اوررانو و مورگان 2007، تورک و همکاران 2004). فواصل طولانی آبیاری باعث کاهش رشد، کاهش عملکرد دانه کنجد به دلیل تاثیر بر مراحل مختلف فتوسنتز، می­شود (ال- پالسان و همکاران 2001، منساه و همکاران 2006). حیدری و همکاران (2011) نشان دادند که بیشترین عملکرد دانه در شرایط آبیاری مطلوب حاصل می­شود.

میکوریزا از با اهمیت­ترین قارچ های موجود در اغلب خاک­های تخریب نشده است. برآورد می­شود در حدود 70 درصد از توده زنده جامعه میکروبی خاک را میسیلیوم این قارچ­ها تشکیل می­دهند. اصطلاح میکوریزا از دو کلمه ی Mikes به معنی قارچ و دیگری کلمه­ی Rhiza به معنی ریشه تشکیل شده است (رجالی و همکاران 1386). در همزیستی قارچ­های میکوریزا با گیاه میزبان، قسمتی از کربن حاصل از فتوسنتز گیاه در اختیار قارچ همزیست قرار می­گیرد و در ازای آن شبکه گسترده هیف قارچ­های میکوریزا، جذب و انتقال آب و عناصر معدنی را از مناطقی که برای سیستم ریشه­ای غیر قابل دسترس می­باشد به گیاه تسریع کرده و کمک می­کند تا گیاهان قادر به رشد در شرایط دشوار باشند (آمرین و همکاران 2001). چو و همکاران (2006) در طی آزمایشی دریافتند همزیستی سورگوم با قارچ های میکوریزا تحت شرایط تنش خشکی و شوری مقاومت آن را به تنش­ها افزایش می­دهد. نتایج تحقیقی روی گیاه گشنیز نشان داد که قارچ میکوریزا، سبب افزایش عملکرد بیولوژیک در گیاه گشنیز گردیده و درصد اسانس را آن را افزایش می­دهد و به این ترتیب عملکرد اسانس افزایش می­یابد (کپور و همکاران 2001). رحیمی و همکاران (1388) گزارش کردند که با استفاده از همزیستی میکوریزایی در گیاه سورگوم می­توان بخشی از کاهش عملکرد دانه در شرایط تنش خشکی را جبران نمود. جمشیدی و همکاران (1388) نشان دادند که قارچ G. mosseaeدارای قدرت همزیستی بیشتری در مقایسه با قارچ G. hoeiدر گیاه آفتابگردان می­باشد. باقری و همکاران (1390) نشان دادند که همزیستی میکوریزایی به طور قابل ملاحطه­ای رشد رویشی گیاه پسته را در شرایط تنش خشکی افزایش می­دهد به طوری که G. mosseaeو G. intraradices به ترتیب 100 و 70 درصد ارتفاع بوته را نسبت به شاهد افزایش دادند. علی آبادی و همکاران (1387) اعلام کردند که قارچ میکوریزا صفات کمی و کیفی گشنیز را افزایش می­دهد. نادیان (1390) نشان داد که در تمام سطوح تنش خشکی، وزن ماده خشک سورگوم میکوریزایی از ارقام شاهد بیشتر است. حقیقت نیا و همکاران (1391) اعلام کردند که کلنی سازی میکوریزایی به ویژه توسط گونه G. mosseae سبب بهبود مقاومت به تنش خشکی و جبران بخشی از کاهش عملکرد می­شود. علی رغم تحقیقات گسترده­ای که در مورد همزیستی قارچ­های میکوریزایی با گیاهان مختلف زراعی صورت گرفته (سلیمان زاده 2010)، هنوز اطلاعات محدودی در رابطه با همزیستی گیاه کنجد با این قارچ­ها در شرایط تنش خشکی وجود دارد. این آزمایش با هدف بررسی تاثیر همزیستی دو گونه مختلف از قارچ­های میکوریزایی بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه توده­های محلی مختلف کنجد تحت تاثیر سطوح مختلف تنش خشکی در ارومیه انجام گرفت.

 

مواد و روش­ها

به منظور بررسی اثرات دو گونه قارچ میکوریزا بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه 8 توده محلی کنجد در سطوح مختلف تنش خشکی آزمایشی به صورت فاکتوریل- اسپلیت پلات با 3 تکرار در مزرعه تحقیقاتی هنرستان کشاورزی ارومیه واقع در 12 کیلومتری جاده ارومیه- مهاباد اجرا گردید. طول جغرافیایی محل آزمایش 45 درجه و2 دقیقه و عرض جغرافیایی آن 37 درجه و 32 دقیقه و ارتفاع از سطح دریا 1332 متر می­باشد. براساس آمار هواشناسی، منطقه با داشتن 150 تا 180 روز خشک، زمستان­های سرد و مرطوب و تابستان­های گرم و خشک جزء رژیم رطوبتی خشک و نیمه خشک محسوب می­شود. فاکتور اصلی سطوح مختلف آب شامل آبیاری نرمال: آبیاری بعد از 70 میلیمتر ETc، تنش ملایم: آبیاری بعد از 90 میلیمتر ETc و تنش شدید: آبیاری بعد از 110 میلیمتر ETc، فاکتور فرعی شامل دو گونه قارچ میکوریزا Glomus mosseae، Glomus intraradices (در تیمارهای مربوطه در هر چاله 10 گرم قارچ ریخته شده سپس روی قارچ با خاک به اندازه دو سانتیمتر پوشش داده شده و بذرها روی خاک کاشته شدند و مجددا روی بذرها حدود سه سانتیمتر با خاک پوشانده شد) و عدم تلقیح با قارچ میکوریزا و فاکتور فرعی فرعی شامل 8 توده محلی کنجد به نام­های جیرفت 13، محلی طارم زنجان، محلی مغان، ناز چند شاخه، TC-25، TS-3، داراب 14 و دشتستان 5 بود. بذر توده­ها در 5 و 6 خرداد ماه سال 1393 با فاصله ردیف 50 و فاصله بوته 15 سانتیمتر کشت شدند. هر کرت دارای 6 خط کاشت به طول 6 متر بود. کاشت به صورت جوی و پشته و آبیاری به روش نشتی انجام گرفت. در موقع کاشت در هر کپه 3 عدد بذر قرار داده شد که بعدا در مرحله 2-4 برگی بوته­های اضافی تنک شدند. تا مرحله 2-4 برگی و استقرار کامل گیاه همه تیمارها به طور یکسان آبیاری شدند و بعد از این مرحله سطوح مختلف تنش خشکی اعمال شد.


 

جدول 1- خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک محل آزمایش

عمق خاک (cm)

بافت خاک

EC

(dS/m)

pH

درصد مواد خنثی شونده

رطوبت اشباع

(%)

آهک

(%)

رس

(%)

سیلت

(%)

شن

(%)

کربن آلی

(%)

نیتروژن

(%)

فسفر

(میلی­گرم در کیلوگرم)

پتاسیم

(میلی­گرم در کیلوگرم)

30- 0

لومی – لومی رسی

77/0

69/7

8/22

30

-

38

36

26

11/ 1

11/ 0

21/5

221

 

جدول2- مقادیر متوسط ماهانه دما، بارش، تبخیر و رطوبت هوا در طی فصل رشد کنجد در منطقه مورد مطالعه

 

 

پارامترهای هواشناسی

ماه

اردیبهشت

خرداد

تیر

مرداد

شهریور

حداکثر دما (درجه سلسیوس)

1/24

8/27

7/32

2/33

4/31

حداقل دما (درجه سلسیوس)

2/9

0/11

8/15

7/15

6/12

میانگین دما (درجه سلسیوس)

6/16

4/19

5/24

4/24

0/22

مجموع بارندگی (میلی­متر)

1/35

1/24

0/0

0/0

1/0

کل تبخیر (میلی­متر)

3/190

9/255

0/238

8/281

7/236

میانگین رطوبت نسبی (%)

53

51

44

42

43

 

 

 

 

مقدار آب سهل الوصول در هریک از تیمارهای آزمایشی از طریق فرمول زیر محاسبه شد.

 

در این فرمول RAW= آب سهل الوصول (میلی متر)، FC= ظرفیت زراعی، PWP= نقطه پژمردگی دایم،= وزن مخصوص ظاهری D= عمق توسه ریشه بر حسب میلیمتر، MAD= ضریب آب سهل الوصول می­باشد. ضریب آب سهل الوصول با F یا θ نیز نشان داده می­شود. MAD = ضریب آب سهل الوصول همان آب قابل استفاده است که بین ظرفیت زراعی و نقطه پژمردگی دایم قرار گرفته است. این ضریب در آبیاری مطلوب 65/0 در تنش ملایم 8/0 و در تنش شدید 95/0 در نظر گرفته شد. با توجه به نوع خاک که لومی رسی بود ظرفیت زراعی خاک 27، نقطه پژمردگی دایم 13 و وزن مخصوص ظاهری خاک 35/1 در نظر گرفته شد. عمق توسعه ریشه در کنجد 600 میلی متر در نظر گرفته شد. به عنوان نمونه مقدار آب سهل الوصول (میلی متر) در شرایط آبیاری نرمال برابر بود با:

 

در شرایط آبیاری مطلوب، تنش ملایم و تنش شدید خشکی آب سهل الوصول یا RAW به ترتیب برابر 70، 90 و 110 میلیمتر بدست آمد که معادل تبخیر و تعرق گیاه یا ETc در نظر گرفته شد.

 

 

در این فرمول ها ETo= تبخیر و تعرق پتانسیل گیاه، ETp = تبخیر و تعرق تشتک تبخیر، ETc= تبخیر و تعرق گیاه، Kc=ضریب گیاهی کنجد، Kp= ضریب تشتک تبخیر می­باشند.

صفات زیر در این آزمایش مورد بررسی قرار گرفتند: تعداد کپسول در بوته (از هر تیمار 5 بوته انتخاب و میانگین گرفته شد)، تعداد دانه در کپسول (از هر تیمار 5 کپسول انتخاب و میانگین گرفته شد)، تعداد دانه در واحد سطح، وزن هزار دانه (4 تکرار 100 تایی جداگانه وزن گردید و میانگین گرفته شد)، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک (از خطوط وسط به مساحت 2 مترمربع توزین شد)، شاخص برداشت (عملکرد دانه در 100 ضرب شده و سپس بر عملکرد بیولوژیک تقسیم گردید). برای داده­هایی که از طریق شمارش بدست آمده بودند (مانند تعداد دانه در واحد سطح، تعداد دانه در هر کپسول و تعداد کپسول در هر بوته) تبدیل جذری اعمال شد. تجزیه و تحلیل آماری داده­ها با استفاده از نرم افزار SAS، MSTATC و رسم نمودارها با استفاده از Excel انجام و مقایسه میانگین­ها نیز توسط آزمون توکی در سطح 5 درصد صورت گرفت.

 

نتایج و بحث

تجزیه واریانس صفات

نتایج تجزیه واریانس نشان داد تاثیر اثرات ساده آبیاری، میکوریزا و ژنوتیپ بر صفات تعداد کپسول در هر بوته، وزن 1000 دانه، تعداد دانه در هر کپسول، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و تعداد دانه در واحد سطح معنی­دار است. اثرات بر همکنش آبیاری × میکوریزا فقط بر صفت تعداد دانه در هر کپسول معنی­دار بود. اثرات برهمکنش آبیاری × ژنوتیپ بر صفات وزن 1000 دانه، تعداد دانه در هر کپسول، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت معنی­دار بود. اثرات بر همکنش میکوریزا × ژنوتیپ فقط بر صفت عملکرد بیولوژیک معنی­دار بود. اثرات برهمکنش سه گانه آبیاری × میکوریزا × ژنوتیپ فقط بر صفت وزن 1000 دانه معنی­دار بود (جدول 3).

 

تعداد کپسول در هر بوته

نتایج مقایسه میانگین ها نشان داد که با افزایش شدت تنش خشکی از تعداد کپسول در هر بوته کاسته شد به طوری که بیشترین و کمترین تعداد کپسول در هر بوته به ترتیب در تیمار آبیاری مطلوب (08/110) و تنش شدید خشکی (22/46) بدست آمد. در بین توده­های محلی توده محلی مغان، بیشترین (73/128) و توده TS-3، کمترین (09/41) تعداد کپسول در هر بوته را تولید کردند (جدول 4). مهرابی و احسان زاده (1390) در بررسی خصوصیات فیزیولوژیک و عملکرد چهار رقم کنجد تحت رژیم­های مختلف رطوبتی خاک نشان دادند در شرایط تنش خشکی تعداد کپسول در هر بوته به میزان 42 درصد کاهش می­یابد. در مطالعه ایشان کاربرد قارچ میکوریزا در کل باعث افزایش تعداد کپسول در هر بوته شد و بیشترین تعداد کپسول در هر بوته در تلقیح با قارچ G. mosseaeمشاهده شد. ساینز و همکاران (1998) بیان کردند که قارچ­های میکوریزا از طریق افزایش جذب عناصر غذایی مانند فسفر، نیتروژن و عناصر ریزمغذی، افزایش جذب آب، افزایش مقاومت در برابر تنش­های زنده و غیر زنده، سبب بهبود رشد و اجزای عملکرد گیاه میزبان می­شوند. سعیدی و همکاران (2012) در بررسی روی کنجد بیشترین تعداد کپسول در هر بوته را در ژنوتیپ سیرجان با دور آبیاری 7 روز گزارش کردند در حالی که کمترین تعداد کپسول در هر بوته در ژنوتیپ­های گرگان و بیرجند با دورهای آبیاری 7 روز مشاهده شد.

 

وزن هزار دانه

نتایج مقایسه میانگین اثرات سه گانه نشان داد با افزایش شدت تنش خشکی، وزن 1000 دانه به طور معنی­داری کاهش می­یابد. تنش خشکی شدید و ملایم در مقایسه با آبیاری مطلوب، وزن 1000 دانه را به ترتیب به میزان 30 و 15 درصد کاهش داد. به نظر می­رسد کاهش وزن هزار دانه در شرایط تنش خشکی به علت کوتاه شدن دوره پر شدن دانه و پیری زودرس باشد. با تلقیح با قارچ میکوریزا در شرایط تنش خشکی شدید، کاهش وزن 1000 دانه تا حدودی جبران
گردید به طوری که مصرف قارچ های G. mosseae و
G. intraradices در مقایسه با عدم تلقیح، وزن 1000 دانه را به ترتیب 13 و 7 درصد بهبود بخشید (جدول 8). در شرایط تنش خشکی ملایم نیز تلقیح با قارچ های G. mosseae و G. intraradices در مقایسه با عدم تلقیح، وزن 1000 دانه را به ترتیب 10 و 7 درصد بهبود بخشید (جدول 7). در شرایط آبیاری مطلوب تلقیح با قارچ میکوریزا گونهG. mosseae نسبت به عدم تلقیح، وزن 1000 دانه را حدود 7 درصد افزایش داد (جدول 7). به نظر می­رسد تلقیح با قارچ میکوریزا هرچند در هر سه شرایط مختلف آبیاری، وزن 1000 دانه را افزایش داده ولی در شرایط تنش خشکی شدید تلقیح موثرتر بوده است. جمشیدی و همکاران (1388) بیان داشتند که کاربرد میکوریزا باعث افزایش وزن هزار دانه شده و از این طریق عملکرد دانه آفتابگردان در شرایط تنش خشکی و نرمال افزایش می­یابد. بیشترین وزن 1000 دانه در توده­های محلی مغان (8/3 گرم) و طارم زنجان (7/3 گرم) در شرایط آبیاری مطلوب و تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseaeمشاهده شد و کمترین مقدار وزن 1000 دانه در توده­محلی TS-3 (6/1 گرم) در شرایط تنش خشکی شدید و عدم مصرف قارچ میکوریزا مشاهده شد. هرچند تحت شرایط تنش خشکی شدید بین توده­های محلی جیرفت 13، ناز چند شاخه، TC-25، داراب 14 و دشتستان 5 با توده محلی TS-3اختلاف معنی­داری وجود نداشت (جدول 7). سعیدی و همکاران (2012) در بررسی ژنوتیپ­های کنجدGorgan, Shiraz, Markaze, Birjand, Orzoieh, Sirjan, Ardestan, Safe Abad, Yellow white, Darab 14, Jl13) ) مشاهده کردند که بیشترین و کمترین مقدار وزن 1000 دانه به ترتیب از ژنوتیپ­های داراب 14 و مرکزی بدست آمد. ایشان بیشترین تعداد کپسول در هر بوته را از ژنوتیپ سیرجان با دور آبیاری 7 روز و کمترین تعداد کپسول در هر بوته را از ژنوتیپ­های گرگان و بیرجند با دورهای آبیاری 7 روز گزارش کردند.

 

تعداد دانه در هر کپسول

بیشترین تعداد دانه در هر کپسول در شرایط آبیاری مطلوب و تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseae به میزان 38/82 مشاهده شد (جدول 5) در این شرایط بین عدم مصرف قارچ میکوریزا با مصرف قارچ میکوریزای G. intraradices تفاوت معنی­داری وجود نداشت. کمترین تعداد دانه در هر کپسول از شرایط تنش خشکی شدید و عدم تلقیح قارچ میکوریزا به میزان 48 درصد مشاهده شد. تنش خشکی شدید در مقایسه با آبیاری مطلوب، تعداد دانه در هر کپسول را به میزان 46 درصد کاهش داد. در شرایط آبیاری مطلوب تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseaeنسبت به عدم مصرف قارچ میکوریزا، تعداد دانه در هر کپسول را به میزان 4 درصد افزایش داد در حالی که در شرایط تنش خشکی شدید و ملایم، تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseaeو گونه G. intraradices نسبتبه عدم مصرف قارچ میکوریزا، تعداد دانه در هر کپسول را به ترتیب به میزان 13 و 5 درصد افزایش داد که نشان می­دهد در شرایط محدودیت آب، تلقیح با قارچ میکوریزا تا حدودی اثرات نامطلوب کمبود آب را جبران می­کند و از کاهش بیشتر تعداد دانه در هر کپسول جلوگیری می­شود. راعی و همکاران (1394) در گیاه گلرنگ گزارش کردند که کاربرد میکوریزا باعث افزایش تعداد دانه در طبق می­شود. توحیدی مقدم و همکاران (2004) گزارش کردند که حلالیت فسفر توسط میکوریزا و در نتیجه افزایش قابلیت دسترسی ریشه به فسفر می­تواند در افزایش تعداد دانه در گیاه و نیز سایر اجزای عملکرد گیاه سویا موثر باشد. بیشترین تعداد دانه در هر کپسول از توده محلی مغان (36/86) در شرایط آبیاری مطلوب و کمترین تعداد دانه در هر کپسول در توده محلی جیرفت 13 درشرایط تنش خشکی شدید مشاهده شد (جدول 6). بررسی میانگین تعداد دانه در هر کپسول نشان می­دهد که تنش خشکی شدید در مقایسه با شرایط آبیاری مطلوب، تعداد دانه در هر کپسول را در توده محلی مغان و جیرفت 13 به ترتیب به میزان 28 و 44 درصد کاهش داده است (جدول 6).

 

عملکرد بیولوژیک

بر اساس نتایج مقایسه میانگین برهکنش آبیاری × ژنوتیپ، بیشترین میزان عملکرد بیولوژیک در توده محلی مغان در شرایط آبیاری مطلوب (40/1188 گرم بر مترمربع) و کمترین میزان عملکرد بیولوژیک در ژنوتیپ TS-3 در شرایط تنش خشکی شدید (91/136 گرم بر مترمربع) مشاهده شد. در شرایط تنش خشکی شدید، از نظر عملکرد بیولوژیک بین توده­های جیرفت 13، ناز چند شاخه، داراب 14 و دشتستان 5 با توده TS-3 اختلاف معنی­داری وجود نداشت (جدول 6). دلیل افزایش عملکرد بیولوژیک در شرایط آبیاری مطلوب، گسترش بیشتر و دوام بهتر سطح برگ بوده که موجب ایجاد منبع فیزیولوژیکی کافی جهت استفاده هرچه بیشتر از نور دریافتی و تولید ماده خشک می­شود. این نتایج با نتایج قلی نژاد و همکاران (1388) مطابقت داشت. گزارشات دیگری نیز وجود دارند که تنش خشکی عملکرد بیولوژیک را به طور معنی­داری کاهش می­دهد. در این گزارشات دلیل کاهش عملکرد بیولوژیک، کاهش شاخص سطح برگ در تیمارهای تحت تنش خشکی بیان شده است که جذب نور در جامعه گیاهی را کاهش داده و به تبع آن ماده خشک تولیدی کاهش می­یابد (مهرابی و احسان زاده 1390، اسکندری و همکاران 1389، آیین 1392). تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseaeو گونه G. intraradicesنسبت به عدم تلقیح با قارچ میکوریزا، عملکرد بیولوژیک را به میزان 43 و 20 درصد بهبود بخشیده است (جدول 7). تاثیر قارچ میکوریزا بر افزایش رشد گیاه میزبان تحت شرایط تنش خشکی از طریق بهبود دسترسی فسفر می­باشد زیرا دسترسی به فسفر در خاک­های خشک کاهش می­یابد (سابرامانیان و همکاران 2006). کاهش رطوبت خاک باعث کاهش سرعت انتشار مواد مغذی مخصوصا فسفر از خاک به سطح جذبی ریشه شده لذا کاربرد قارچ میکوریزا باعث افزایش جذب فسفر توسط ریشه گیاه هم در شرایط تنش خشکی و هم بدون تنش می­شود (هتریک و همکاران 1996). بیشترین عملکرد بیولوژیک در توده محلی مغان و طارم زنجان در شرایط تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseaeو کمترین میزان عملکرد بیولوژیک در ژنوتیپ TS-3 در شرایط عدم مصرف قارچ میکوریزا مشاهده شد (جدول 7). اسکندری و همکاران (1389) در تحقیقی روی ارقام Yellow witte، TN238 ، TS3، صفی آبادی و محلی رامهرمز کنجد، TS3 را به عنوان رقم برتر معرفی کردند.

شاخص برداشت

شاخص برداشت بیان کننده توزیع نسبی مواد فتوسنتزی بین مخزن­های اقتصادی و سایر مخازن موجود در گیاه می­باشد. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان داد تاثیر رژیم آبیاری بر شاخص برداشت معنی­دار نیست (جدول 4 ). مهرابی و احسان زاده (1390) نیز در بررسی خصوصیات فیزیولوژیک و عملکرد چهار رقم کنجد تحت رژیم­های رطوبتی خاک نشان دادند تاثیر رژیم­های رطوبتی خاک بر شاخص برداشت معنی­دار نیست. سپاس و همکاران (1984) در تحقیقی روی سویا نشان دادند تنش خشکی در سویا تاثیری روی شاخص برداشت ندارد. این محققان بر این عقیده هستند که فرآیندهای رویشی و زایشی گیاه به یک اندازه تحت تاثیر تنش خشکی قرار می­گیرند و به همین دلیل، شاخص برداشت در وضعیت­های مختلف رطوبتی از ثبات زیادی برخوردار است و تغییرات کل ماده خشک گیاه و عملکرد دانه در مقایسه با شاخص برداشت در پاسخ به تنش خشکی بیشتر است. نتایج بدست آمده از این مطالعه در مورد شاخص برداشت با نتایج مهرابی و احسان زاده (1390) و سپاس و همکاران (1984) مطابقت داشت. بین مصرف قارچ و عدم مصرف قارچ میکوریزا از نظر شاخص برداشت اختلاف معنی­داری وجود نداشت. تاثیر ژنوتیپ بر میزان شاخص برداشت معنی­دار بود (جدول 3). ژنوتیپ TS-3 با 02/41 درصد بیشترین و توده مغان با 35/22 درصد کمترین مقدار شاخص برداشت را نشان دادند (جدول 4). اختلاف بین ژنوتیپ­ها در شاخص برداشت می­تواند احتمالا ناشی از اختلاف ژنتیکی بین آنها از نظر ظرفیت اختصاص تولیدات فتوسنتزی به بخش زایشی و دانه باشد (جدول 6).

 

تعداد دانه در واحد سطح

نتایج مقایسه میانگین ها نشان داد با افزایش شدت تنش خشکی، تعداد دانه در واحد سطح کاهش معنی­داری می­یابد به طوری که تنش خشکی شدید و ملایم نسبت به شرایط آبیاری مطلوب، تعداد دانه در واحد سطح را به میزان 72 و 28 درصد کاهش داده است (جدول 4). تلقیح میکوریزا در مقایسه با عدم تلقیح (شاهد) تعداد دانه در واحد سطح را افزایش داد به طوری که تلقیح با قارچ میکوریزا گونه G. mosseaeنسبت به عدم مصرف میکوریزا، تعداد دانه در واحد سطح را به میزان 44 درصد افزایش داد (جدول 4). در بین توده­ها بیشترین و کمترین تعداد دانه در واحد سطح به ترتیب در توده­های محلی مغان و TS-3 مشاهده شد (جدول 4).

 

عملکرد دانه

نتایج مقایسه میانگین عملکرد دانهنشان داد که با افزایش شدت تنش خشکی عملکرد دانه کاهش معنی­داری می­یابد به طوری که تنش خشکی شدید و ملایم نسبت به شرایط آبیاری مطلوب، عملکرد دانه را به میزان 63 و 31 درصد کاهش داده است (جدول 4). کاهش عملکرد دانه در شرایط تنش خشکی می­تواند به علت بسته شدن روزنه­ها، افزایش آنزیم­های تجزیه کننده­ پروتئین­ها و کلروفیل باشد که باعث کاهش سرعت و میزان فتوسنتز، مقدار مواد فتوسنتزی و در نهایت عملکرد دانه می­گردد (قلی نژاد و همکاران 1388و 1389، باقری و همکاران 1379، فیاض و همکاران 1388). بیشتر بودن عملکرد دانه در شرایط آبیاری مطلوب می­تواند به دلیل کاهش رقابت بین گیاهان، افزایش تعداد شاخه­های فرعی و افزایش تعداد کپسول در بوته ­باشد. وجود همبستگی مثبت بین تعداد کپسول در هر بوته با عملکرد دانه نشان دهنده این نتیجه است (جدول 8). تلقیح با قارچ میکوریزا گونه­های G. mosseaeو G. intraradices نسبت به عدم مصرف قارچ میکوریزا، عملکرد دانه را به میزان 33 و 11 درصد بهبود بخشید. علت افزایش عملکرد دانه در اثر استفاده از قارچ را می­توان به بهبود اجزای عملکرد دانه مانند تعداد کپسول در هر بوته، تعداد دانه در هر کپسول و وزن 1000 دانه ارتباط داد به عبارتی مصرف قارچ میکوریزا در مقایسه با حالت عدم مصرف قارچ میکوریزا، باعث افزایش اجزای عملکرد دانه شده و برآیند آنها افزایش عملکرد دانه می­باشد. دلیل این امر ممکن است مرتبط با تاثیر میکوریزا بر جذب فسفر، ماندگاری بیشتر برگ­ها روی گیاه، حفظ و افزایش اندازه برگ و نیز بهبود میزان فتوسنتز به واسطه کلروفیل بیشتر باشد (حبیب زاده و همکاران 2012، مارولاندا و همکاران 2003، خلوتی و همکاران 2005). راعی و همکاران (1394) نیز در بررسی تاثیر کودهای بیولوژیک بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه گیاه گلرنگ به چنین نتایجی دست یافتند. تاثیر میکوریزا در بهبود عملکرد دانه در شرایط تنش خشکی شدید موثرتر از شرایط آبیاری مطلوب بوده است. نتایج مطالعات انجام شده نشان می­دهد قارچ­های میکوریزا در طی دوره تنش خشکی با افزایش پتانسیل آب برگ (لادجال و دوکر 2005)، افزایش سرعت مصرف دی اکسید کربن (آمرین و همکاران 2001) و افزایش میزان تعرق (باتهلن فالوای و همکاران 1998) و نیز افزایش میزان جذب آب در واحد زمان و در واحد طول ریشه گیاه میزبان (کوتاری و همکاران 1990) قادرند اثرات تنش خشکی در گیاه را کاهش دهند. شارما (2003) گزارش کرده است که تلقیح با قارچ میکوریزا باعث بالا رفتن کارایی جذب نیتروژن و فسفر، افزایش رشد و عملکرد دانه در گیاه می­شود. در بین توده­های مورد بررسی، بیشترین عملکرد دانه در توده­های محلی مغان و محلی طارم زنجان در شرایط آبیاری مطلوب و کمترین میزان عملکرد دانه در توده­های محلی جیرفت 13 و TS-3 مشاهده شد افزایش عملکرد دانه در توده­های محلی فوق به دلیل افزایش اجزای عملکرد دانه مانند تعداد کپسول در هر بوته، تعداد دانه در هر کپسول و وزن 1000 دانه بوده است (جدول 6). آیین (1392) در تحقیقی روی کنجد، لاین JL-13 را به عنوان ژنوتیپ برتر معرفی کرد که توانسته بود هم در شرایط تنش خشکی و هم در شرایط بدون تنش خشکی عملکرد دانه بیشتری تولید کند.

 

همبستگی بین صفات مورد مطالعه

جدول 8 نشان می­دهد که بین صفات تعداد کپسول در هر بوته، وزن 1000 دانه، تعداد دانه در واحد سطح، تعداد دانه در هر کپسول و عملکرد بیولوژیک با عملکرد دانه همبستگی مثبت معنی­داری وجود دارد. بنابراین با افزایش اجزای عملکرد دانه کنجد به خصوص تعداد کپسول در هر بوته و تعداد دانه در واحد سطح می­توان عملکرد دانه را بهبود بخشید. البته همبستگی به تنهایی نمی­تواند روابط بین دو متغیر را توجیه نماید به خاطر اینکه ممکن است این دو متغیر تحت تاثیر متغیرهای دیگر قرار گرفته باشند. با انجام تجزیه علیت بهتر می­توان در این مورد تصمیم گیری کرد. زینلی و همکاران (1385) در بررسی روابط بین عملکرد دانه در بوته با اجزاء عملکرد در ژنوتیپ­های کنجد نشان دادند که در کلیه ژنوتیپ­ها، عملکرد دانه همبستگی مثبت و معنی­داری با تعداد کپسول در هر بوته، ارتفاع بوته، تعداد گره ساقه اصلی و وزن دانه در کپسول دارد. اسکندری و همکاران (1389) نیز بیان داشتند که بین عملکرد دانه با عملکرد بیولوژیک همبستگی مثبت و معنی­داری وجود دارد که در تطابق با نتایج این تحقیق است. در این آزمایش تنش خشکی با تغییر اجزای عملکرد دانه، عملکرد را کاهش داد. کاربرد قارچ میکوریزا مخصوصا در شرایط تنش خشکی باعث جبران کاهش عملکرد دانه گردید.

 

 

 

جدول 3-  نتایج تجزیه واریانس صفات مورد مطالعه در کنجد

میانگین مربعات

 

 

درجه آزادی

 

 

منابع تغییر

 

 

تعداد دانه

در واحد سطح

شاخص

برداشت

عملکرد

بیولوژیک

عملکرد

دانه

تعداد دانه

در هر کپسول

وزن

هزار

دانه

تعداد کپسول

در هر بوته

ns69/1781

ns71/294

*78/167556

ns14/2734

**63/1

*008/0

ns24/8

2

بلوک

**58/480079

ns42/563

**48/1908992

**23/266686

**78/66

**14/0

**04/265

2

آبیاری

**98/110504

ns51/868

**33/1316265

**57/48109

**32/3

**011/0

**97/87

2

میکوریزا

ns53/4642

ns26/87

ns85/90166

ns77/1553

*25/0

ns001/0

ns61/2

4

آبیاری × میکوریزا

08/3957

35/531

81/33869

56/6786

089/0

0017/0

09/4

16

خطای اصلی (Eab)

**35/88966

**45/947

**13/1465993

**36/47839

**44/3

**017/0

**35/70

7

ژنوتیپ

ns51/676

**97/82

**38/35806

**73/4773

**193/0

**00083/0

ns41/0

14

آبیاری × ژنوتیپ

ns71/761

ns15/29

**25/34119

ns59/130

ns038/0

ns00022/0

ns67/0

14

میکوریزا × ژنوتیپ

ns04/298

ns01/18

ns09/4646

ns75/119

ns054/0

*00037/0

ns26/0

28

آبیاری × میکوریزا × ژنوتیپ

04/698

24/31

27/4658

43/754

058/0

00022/0

75/0

126

خطای فرعی (Ec)

30/10

01/18

33/14

67/20

94/2

74/5

12/10

-

ضریب تغییرات (%)

**، * و ns به ترتیب اختلاف معنی­دار در سطح احتمال 1% ، 5% و غیر معنی­دار میباشد.

 

 

 

 

 

 

 

جدول 4- مقایسه میانگین اثرات ساده آبیاری، میکوریزا و ژنوتیپ بر صفات مورد مطالعه

تعداد کپسول

 در هر بوته

عملکرد دانه

(گرم بر مترمربع)

شاخص

 برداشت

تعداد دانه در

 واحد سطح

تیمار

 

 

 

 

آبیاری

083/110 a

43/193 a

05/33 a

112196 a

آبیاری مطلوب

320/85 b

41/133 b

21/32 a

81264 b

تنش ملایم خشکی

22/46 c

72/71 c

84/27 a

31569 c

تنش شدید خشکی

 

 

 

 

میکوریزا

17/103 a

35/155 a

10/27 a

100070 a

Glomus mosseae

84/75 b

59/138 ab

68/33 a

68852 b

Glomus intraradices

62/62 b

62/104 b

31/32 a

56106 b

بدون میکوریزا

 

 

 

 

ژنوتیپ

51/55 f

04/93 e

97/32 bc

48436  f

جیرفت 13

78/108 b

96/177 b

83/25 de

103997 b

محلی طارم زنجان

73/128 a

31/206 a

35/22 e

130414 a

محلی مغان

25/65 ef

26/105 de

05/33 bc

56462 ef

ناز چند شاخه

07/90 c

44/147 c

27/27 d

84697 c

TC-25

09/41 g

15/86 e

02/41 a

34044 g

TS-3

23/81 cd

29/128 cd

17/30 cd

75159 cd

داراب 14

67/73 de

33/118 d

59/35 b

66867 de

دشتستان 5

اعدادی که حروف مشابه دارند از نظر آماری اختلاف معنی­دار در سطح احتمال 1% بر اساس آزمون توکی ندارند.

 

جدول 5- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری آبیاری و میکوریزا برای  تعداد دانه در هر کپسول

تعداد دانه در هر کپسول

تیمار

(آبیاری × میکوریزا)

 

38/82 a

Glomus mosseae

آبیاری مطلوب

26/79 b

Glomus intraradices

88/78 b

بدون میکوریزا

35/79 b

Glomus mosseae

تنش ملایم خشکی

84/71 c

Glomus intraradices

52/69 d

بدون میکوریزا

63/54 e

Glomus mosseae

تنش شدید خشکی

55/50 f

Glomus intraradices

87/47 g

بدون میکوریزا

اعدادی که حروف مشابه دارند از نظر آماری، اختلاف معنی­دار در سطح احتمال 1% بر اساس آزمون توکی ندارند.

 

 

 

 

 

 

جدول 6- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری آبیاری و ژنوتیپ برای صفات مورد مطالعه

تعداد دانه در هر کپسول

عملکرد دانه

(گرم بر مترمربع)

عملکرد بیولوژیک

(گرم بر مترمربع)

شاخص برداشت

تیمار

(آبیاری × ژنوتیپ )

25/78 f

55/132 cdefg

17/430 fghi

02/33 abcd

جیرفت 13

× آبیاری مطلوب

36/82 d

36/260 ab

09/904 b

17/30 abcd

محلی طارم زنجان

36/86 a

94/317 a

40/1188 a

92/26 bcd

محلی مغان

66/75 g

79/146 cdefg

73/459 fgh

94/32 abcd

ناز چند شاخه

10/84 c

90/217 bc

89/689 cde

28/32 abcd

TC-25

77/73 h

22/122 defghij

78/278 hijk

38/44 ab

TS-3

25/80 e

56/181 bcde

82/624 def

72/30 abcd

داراب 14

62/80 e

11/168 cdef

34/519 defg

95/33 abcd

دشتستان 5

51/68 k

79/102 defghij

08/281 hijk

38/37 abc

جیرفت 13

× تنش ملایم خشکی

77/77 f

51/175 bcde

15/716 bcd

91/25 cd

محلی طارم زنجان

10/85 b

57/187 bcd

26/882 bc

90/21 cd

محلی مغان

62/69 j

81/112 defghij

62/330 ghijk

11/35 abcd

ناز چند شاخه

36/75 g

86/140 cdefgh

86/601 def

86/23 cd

TC-25

18/64 l

60/95 efghij

74/217 ijk

02/45 a

TS-3

07/76 g

13/128 defghi

41/457 fgh

71/30 abcd

داراب 14

95/71 i

94/123 defghij

22/353 ghij

77/37 abc

دشتستان 5

96/43 r

77/43 ij

09/154 jk

51/28 abcd

جیرفت 13

× تنش شدید خشکی

62/57 n

03/98 efghij

30/489 efgh

39/21 cd

محلی طارم زنجان

77/61 m

42/113 defghij

75/632 def

24/18 d

محلی مغان

51/45 q

17/56 hij

19/198 jk

11/31 abcd

ناز چند شاخه

88/53 o

55/83 fghij

88/364 ghij

66/25 cd

TC-25

48/42 s

65/40 j

91/136 k

66/33 abcd

TS-3

25/53 o

18/75 ghij

51/327 ghijk

07/29 abcd

داراب 14

66/49 p

94/62 ghij

89/186 jk

06/35 abcd

دشتستان 5

اعدادی که حروف مشابه دارند از نظر آماری، اختلاف معنی­دار در سطح احتمال 1% بر اساس آزمون توکی ندارند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 7- مقایسه میانگین ترکیبات تیماری میکوریزا و ژنوتیپ برای عملکرد بیولوژیک و وزن هزار دانه

وزن هزار  دانه

(گرم)

عملکرد بیولوژیک

(گرم بر مترمربع)

تیمار

(ژنوتیپ)

میکوریزا

آبیاری

مطلوب

تنش

ملایم

تنش

شدید

 

 

8/2 defghi

5/2 ghijkl

1/2 klmnop

59/374 fghij

جیرفت 13

Glomus mosseae

7/3 ab

8/2 defghi

4/2 hijklm

81/923 ab

محلی طارم زنجان

 

 

8/3 a

1/3 cdef

7/2 efghij

93/1127 a

محلی مغان

 

9/2 cdefgh

6/2 fghijk

1/2 klmnop

49/416 fgh

ناز چند شاخه

 

7/3 ab

8/2 defghi

4/2 hijklm

99/745 bc

TC-25

 

6/2 fghijk

4/2 hijklm

0/2 lmnop

19/264 ghij

TS-3

 

3/3 abcd

8/2 defghi

3/2 ijklmn

46/657 cde

داراب 14

 

1/3 cdef

7/2 efghij

2/2 jklmno

65/477 efg

دشتستان 5

 

6/2 fghijk

5/2 ghijkl

9/1 mnop

63/277 ghij

جیرفت 13

Glomus intraradices

3/3 abcd

7/2 efghij

4/2 hijklm

26/663 cde

محلی طارم زنجان

 

 

4/3 abc

9/2 cdefgh

6/2 fghijk

04/855 bc

محلی مغان

 

7/2 efghij

6/2 fghijk

1/2 klmnop

17/336 fghij

ناز چند شاخه

 

2/3 bcde

7/2 efghij

2/2 jklmno

76/504 ef

TC-25

 

5/2 ghijkl

4/2 hijklm

9/1 mnop

20/202 ij

TS-3

 

0/3 cdefg

7/2 efghij

1/2 klmnop

43/407 fghi

داراب 14

 

9/2 cdefgh

6/2 fghijk

1/2 klmnop

50/328 fghij

دشتستان 5

 

9/2 cdefgh

3/2 ijklmn

7/1 op

12/213 hij

جیرفت 13

بدون میکوریزا

0/3 cdefg

6/2 fghijk

3/2 ijklmn

47/522 def

محلی طارم زنجان

 

 

3/3 abcd

8/2 defghi

6/2 fghijk

42/720 bcd

محلی مغان

 

6/2 fghijk

4/2 hijklm

8/1 nop

89/235 hij

ناز چند شاخه

 

3/3 abcd

5/2 ghijkl

1/2 klmnop

88/405 fghi

TC-25

 

8/2 defghi

2/2 jklmno

6/1 p

03/167 j

TS-3

 

0/3 cdefg

4/2 hijklmn

0/2 lmnop

85/344 fghij

داراب 14

 

0/3 cdefg

4/2 hijklmn

9/1 mnop

29/253 hij

دشتستان 5

 

در هر ستون تفاوت بین دو میانگین که یک حرف مشترک دارند بر اساس آزمون توکی از لحاظ آماری در سطح احتمال 5 درصد معنی­دار نیست.

 

جدول 8- ضرایب همبستگی صفات مورد مطالعه

7

6

5

4

3

2

1

 

 

 

 

 

 

 

1

1- تعداد کپسول در هر بوته

 

 

 

 

 

1

**90/0

2- وزن 1000 دانه

 

 

 

 

1

**90/0

**84/0

3- تعداد دانه در هر کپسول

 

 

 

1

**84/0

**93/0

**93/0

4- عملکرد دانه

 

 

1

**90/0

**72/0

**83/0

**95/0

5- عملکرد بیولوژیک

 

1

**55/0-

ns22/0-

ns07/0-

ns17/0-

**41/0-

6- شاخص برداشت

1

**36/0-

*94/0

*94/0

**86/0

**91/0

**99/0

7- تعداد دانه در واحد سطح

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                         **، *و Ns به  ترتیب اختلاف معنی­دار در سطح احتمال 1% ، 5% و غیر معنی­دارمیباشد.

 


 

 

نتیجه­گیری کلی

نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که تنش خشکی و کمبود آب، عملکرد و اجزای عملکرد دانه توده­های محلی کنجد را به طور قابل ملاحظه­ای کاهش می­دهد. کاربرد قارچ میکوریزا در هر سه شرایط مختلف آبیاری عملکرد و اجزای عملکرد دانه کلیه توده­های محلی را افزایش داد. با توجه به نتایج بدست آمده، استفاده از قارچ میکوریزا نه تنها در شرایط تنش خشکی باعث افزایش عملکرد و اجزای عملکرد دانه می­شود و اثرات کمبود آب را کاهش می­دهد بلکه در شرایط مطلوب آبیاری نیز می­توان با مصرف قارچ میکوریزا مخصوصاً گونه G. mosseaeعملکرد و اجزای عملکرد دانه را بهبود بخشید. توده­های محلی نسبت به تنش خشکی عکس العمل­های متفاوتی داشتند. توده­های محلی مغان و طارم زنجان بر سایر ژنوتیپ­ها برتری داشته و می­توان آنها را به عنوان ژنوتیپ­های مناسب برای کاشت معرفی کرد. به عبارتی این توده­ها وابستگی و همزیستی بهتری با قارچ­های میکوریزا نشان دادند و همزیستی بهتر باعث شد قارچ­های میکوریزا در این توده­ها در مقایسه با سایرین، اجزای عملکرد دانه را بیشتر افزایش داده و عملکرد دانه و وزن خشک بیشتری تولید کنند.

مراجع

آیین ا. 1392. اثر حذف آبیاری در مراحل مختلف رشد بر عملکرد دانه و برخی صفات زراعی دو ژنوتیپ کنجد. مجله به زراعی نهال و بذر، 29 (1): 79-67.
اسکندری ح، زهتاب سلماسی ز و قاسمی گلعذانی ک. 1389. ارزیابی کارآیی مصرف آب و عملکرد دانه ارقام کنجد در شرایط آبیاری متفاوت به عنوان کشت دوم. مجله دانش کشاورزی پایدار، 20 (1): 51-39.
باقری ع ر، نظامی ا. و سلطانی م. 1379. اصلاح حبوبات سرمادوست برای تحمل به تنش­ها. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، 180-151.
باقری و، شمشیری م ح، شیرانی ح و روستا ح ر. 1390. اثر قارچ میکوریز-آربسکولار و تنش خشکی بر رشد، روابط آبی، تجمع پرولین و قندهای محلول در نهال های دو رقم پایه­ای پسته اهلی. مجله علوم باغبانی ایران. 377-365.
جمشیدی ا، قلاوند ا، ا، زارع م ج و جمشیدی ف ع ر. 1388. اثر میکوریزا آربوسکولار بر عملکرد، اجزای عملکرد و صفات گیاهی صالحی آفتابگردان در شرایط تنش خشکی (Helianthus annuus L.). مجله علوم زراعی ایران، 11 (2): 150-136.
حقیقت نیا ح، نادیان ح، رجالی ف و توکلی ا ر. 1391. اثر دو گونه قارچ میکوریزآربسکولار بر رشد رویشی و جذب فسفر پایه مکزیکن لایم تحت شرایط تنش خشکی (Citrus aurantifolia). مجله به زراعی نهال و بذر، 2 (28): 417-403.
راعی ی، شریعتی ج. و ویسانی و. 1394. تاثیر کودهای بیولوژیک بر درصد روغن، عملکرد و اجزای عملکرد دانه گلرنگ در سطوح مختلف آبیاری. نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار، 25 (1): 84-65.
رجالی ف، علیزاده ع، ملکوتی م ج و صالح راستین ن. 1386. بررسی تأثیر رابطه همزیستی میکوریزا آربوسکولار در رشد، عملکرد و جذب عناصر معدنی در گیاه گندم تحت تنش خشکی. مجله علوم خاک و آب، 21 (2): 259-241.
رحیمی ل، اردکانی م ر، پاک نژاد ف و رجالی ف. 1388. بررسی نقش همزیستی میکوریزایی در افزایش مقاومت به خشکی دو رقم سورگوم دانه­ای. مجله زراعت و اصلاح نباتات، 5 (1): 57-43.
زینلی ح، میرلوحی آ. ف. و صفایی ل. 1385. ارزیابی روابط بین عملکرد دانه در بوته با اجزاء عملکرد در ژنوتیپ­های کنجد. پژوهش در علوم کشاورزی، 2 (1): 9-1.
علی آبادی فراهانی، ع.، ارباب، ع. و عباس زاده، ب. 1387. تاثیر سوپر فسفات تریپل، تنش کم آبی و کود بیولوژیک Glomus hoiبر تعدادی از صفات کمی و کیفی گیاه دارویی Coriandrum sativum L.. فصلنامه علمی – پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. 24 (1): 30-18.
فیاض ف. و طالبی ر. 1388. تعیین روابط میان عملکرد و برخی از اجزای عملکرد نخود زراعی با استفاده از تجزیه علیت. مجله پژوهش­های زراعی ایران، 7 (1): 141-135.
قلی نژاد ا، آینه بند ا، حسن زاده قورت تپه ع، برنوسی ا. و رضایی ح. 1388. بررسی تاثیر تنش خشکی با سطوح نیتروژن و تراکم بر عملکرد، اجزای عملکرد دانه و شاخص برداشت رقم ایروفلور آفتابگردان در ارومیه. مجله پژوهش­های تولید گیاهی، 16 (3): 28-1.
قلی نژاد ا، آینه بند ا، حسن زاده قورت تپه ع، نورمحمدی ق. و برنوسی ا. 1389. تاثیر رژیم آبیاری بر کارآیی مصرف آب و نیتروژن آفتابگردان رقم ایروفلور در مقادیر متفاوت نیتروژن و تراکم بوته در شرایط آب و هوایی ارومیه. مجله علمی پژوهشی دانش آب و خاک، 20 (1): 45-27.
مهرابی ز. و احسان زاده پ. 1390. بررسی خصوصیات فیزیولوژیک و عملکرد چهار رقم کنجد تحت رژیم­های رطوبتی خاک. مجله به زراعی کشاورزی، 13 (2): 88-75.
نادیان، ح. 1390. اثر تنش خشکی و هم زیستی میکوریزا بر رشد و جذب فسفر توسط دو رقم سورگوم متفاوت در ریخت شناسی ریشه. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی ، علوم آب و خاک. 15 (57): 140-127.
Al-Palsan M, Boydak E, Hayta M, Gercek S and Simsek M, 2001. Effect of row space and irrigation on seed composition of Turkish Sesame. Journal of Crop Science, 78: 933-935.
Amani M, Golkar P, Mohammadi-Nejad G, 2012. Evaluation of drought tolerance in different genotypes of Seseame. International Journal of Recent Scientific Research, 3(4): 226-230.
Amerian MR, Stewart WS and Griffiths H, 2001. Effect of two species of arbuscular mycorrhizal fungi on growth, assimilation and leaf water relations in maize (Zea mays). Aspects of Applied Biology, 63: 71-76.
Bahrami H, Razmjoo J and Ostadi Jafari A, 2012. Effect of drought stress on germination and seedling growth of sesame cultivars (Sesamum indicum L.). International Journal of Agriculture Science, 2(5): 423-428.
Bathlenfalvay GJ, Brown MS, Ames RN and Thomas RS, 1998. Effect of drought on host and endophyte development in mycorrhizal soybean in relation to water use and phosphate uptake. Physiologia Plantarum, 72: 565-571.
Bor M, Seckin B, Ozgur R, Yılmaz O, Ozdemir F and Turkan I, 2009. Comparative effects of drought, salt, heavy metal and heat stresses on gamma-aminobutryric acid levels of sesame (Sesamum indicum L.). Acta Physiologia Plantarum, 31(3): 655-659.
Boureima S, Diouf M, Diop TA, Diatta M, Leye EM, Ndiaye F and Seck D, 2007. Effects of arbuscular mycorrhizal inoculation on the growth and the development of sesame (Sesamum indicum L.). African Journal of Agricultural Research, 3 (3): 234-238.
Cho K, Toler H, Lee J, Ownely B, Stutz JC, Moore JL and Auge RM, 2006. Mycorrhizal symbiosis and response of sorghum plants to combined drought and salinity stresses. Journal of Plant Physiology, 163:517528.
FAO. 2012. Yearbook production. FAO Pub. Rome, Itlay.
Habibzadeh Y, Pirzad A, Zardashtai MR, Jalilian J and Eini O, 2012. Effects of Arbuscular Mycorrhizal Fungi on seed and protein yield under water–deficit stress in Mung Bean. Agronomy Journal, 105 (1): 79-84.
Hassanzadeh M, Asghari A, Jamaati-e-Somarin SH, Saeidi M, Zabihi-e-Mahmoodabad R and Hokmalipour S, 2009. Effects of water deficit on drought tolerance indices of sesame (Sesamum indicum L.) genotypes in Moghan Region. Research Journal of Environmental Sciences, 3: 116-121.
Heidari M, Galavi M, Hassani M, 2011. Effect of sulfur and iron fertilizers on yield, yield components and nutrient uptake in sesame (Sesamum indicum L.) under water stress. African Journal of  Biotechnology, 10(44): 816-8822.
Hetrick BAD, Wilson GWT and Todd TC, 1996. Mycorrhizal response in wheat cultivars: Relationship to phosphorus. Canadian Journal of Botany, 74: 19-25.
Kapoor R, Giri B and Mukerji G, 2001. Mycorrhization of coriander (Coriandrum sativum L) to enhance the concentration and quality of essential oil. Journal of the Science of Foot and Agriculture, 82(4): 339-342.
Khalvati MA, Hu Y, Mozafar A and Schmidhalter U, 2005. Quantification of water uptake by Arbuscular Mycorrhizal hyphae and its significance for leaf growth, water relations and gas exchange of barely subjected to drought stress. Plant Biology, 7: 706-712.
Kothari SK, Marschner H. and George E. 1990. Effect of VA mycorrhizal fungi and rhizosphere microorganisms on root and shoot morphology, growth, and water relations of maize. New Phytologist, 116: 303-311.
Ladjal M, Huc R and Ducrey M, 2005. Drought effects on hydraulic conductivity and xylem vulnerability to embolism in diverse species and provenances of Mediterranean cedars. Tree Physiology, 25: 1109 –1117.
Marulanda A, Azcon R and Luizi-Lozano JM, 2003. Contribution of six Arbuscular Mycorrhizal Fungal isolates to water uptake by Lactuca sativa plants drought stress. Physiology Plant, 119: 526-533.
Mensah JK, Obadoni BO, Eruotor P and Onome-Trieguna F, 2006. Simulated flooding and drought effects on germination, growth and yield parameters of sesame. African Journal Biotechnology, 13: 1249-1253.
Orruno E and Morgan MRA, 2007. Purification and characterization of the 7S globulin storage protein from sesame (Sesamum indicum L.). Food Chemistry, 100: 926-934.
Passioura JB, 2007. The drought environment: physical, biological and agricultural perspectives. Journal of Experimental Botany, 58(2): 113-117.
Saeidi A, Tohidi-Nezhad E, Ebrahimi F, Mohammadi-Nejad G and Shirzadi MH, 2012. Investigation of water stress on yield and some yield components of sesame genotypes in Jiroft region. Journal of Applied Sciences Research, 8 (1): 243-246.
Sainz MJ, Taboada-Castro MT and Vilarino A, 1998. Growth, mineral and mycorrhizal colonization of red clover and cucumber plants grown in a soil amended with composted urban wastes. Plant and Soil, 205: 85-92.
Sepaskhah AR and Andam M, 2001. Crop coefficient of sesame in a semi-arid region of I.R. Iran. Agriculture Water Management, 49: 51-63.
Sharma AK, 2003. Biofertilizers for sustainable agriculture. Agronomy Bioscience India, 70-79.
Soleimanzadeh H, 2010. Effect of VA-Mycorrhiza on Growth and Yield of Sunflower (Helianthus annuus L.) at Different Phosphorus Levels. World Academy of Science, Engineering Technology, 71: 414-417.
Spaeth SC, Randall HC, Sinclair DR and Vendeland JS, 1984. Stability of soybean harvest index. Agronomy, 76:462-486.
Subramanian KS, Santhanakrishnan P and Balasubramanian P, 2006. Responses of field grown tomato plants Arbuscular Mycorrhizal Fungal Arbuscular Mycorrhizal Fung colonization under varying intensities of drought stress. Scientia Hoticulturae, 107: 245-253.
Tohidi-Moghaddam H, Sani B, Ghooshchi F, 2004. The effect of nitrogen fixing and phosphate solubilizing microorganism on some quantitative parameters on soybean from sustainable agricultural point of views. Proceeding of 8th Agronomy and Plant Breeding Congress of Iran, Guilan University, Iran.
Turk MA, Rahmsn A, Tawaha M and Lee KD, 2004. Seed germination and seedling growth of three lentil cultivars under moisture stress. Asian Journal Plant Sciences, 3: 394-397.
Weiss EA, 2000. Oilseed crops. 2nd ed. Oxford, Blackwell Science. Oxford, U.K.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار