نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 اقتصادکشاورزی-پردیش کشاورزی و منابع طبیعی کرج-دانشگاه تهران-کرج
2 گروه ترویج و توسعه کشاورزی - دانشکده کشاورزی - دانشگاه تبریز
3 استادیار اقتصاد کشاورزی، موسسه پژوهشهای برنامه ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی
4 دانشجوی دکترای سیاست و توسعه کشاورزی- دانشگاه ازاد-تهران شرق
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Objectives: The present study was conducted to identify the factors affecting agricultural sustainability in Meshkinshahr.
Materials and Methods: First, a complete and comprehensive review of domestic and foreign literature was conducted and based on it, a researcher-made questionnaire was developed as the main research tool. The statistical population of the study is farmers of Meshkinshahr city and sampling by simple random method to the number of statistical samples using Cochran's formula was obtained 217 people which was distributed among farmers in the 2009-2010 crop year. Also, the confirmatory factor analysis test was evaluated and the structural equation method was used.
Results: The results of confirmatory factor analysis showed that all of the 75 items had two items with less than 0.5 factor loading were removed from the questionnaire, but the rest of the items had a factor loading greater than 0.5. Shows that effective indicators include; Individual characteristics including income, education, age and other variables that affect the latent variable of farmers' individual characteristics in the form of Likert spectrum. And the variable of extension-educational factors have a positive and significant effect on agricultural sustainability.
Conclusion: Therefore, the results show that the studied indicators in individual, economic, socio-cultural, political, educational and promotional, environmental and managerial dimensions are effective on agricultural sustainability.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
پایداری کشاورزی به عنوان یک پیششرط کلیدی برای سودآوری بلندمدت نواحی کشاورزی مطرح میشود و یک سیستم کشاورزی در صورتی پایدار است که از نظر زیستمحیطی با کیفیت، از جنبه اقتصادی دارای ثبات و از حیث اجتماعی عادلانه باشد. پایداری کشاورزی در سطوح مختلف مزرعه، منطقهای، ملی و بینالمللی مطرح است اما با توجه به شرایط زیستمحیطی، اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی خاص در هر منطقه، نیاز به ارزیابی پایداری در مقیاس‌های کوچکتر دیده میشود (رضایی و همکاران 2015). به کمک این ارزیابی میتوان میزان پایداری مورد نظر را برآورد کرد. مطالعات مختلفی در زمینه پایداری در کشاورزی صورت گرفته است. دستیابی به کشاورزی پایدار، از مهمترین اهداف توسعه است (UNCED, 2015; FAO, 2012). پایداری به عنوان یک عنصر کلیدی، در جهت آینده سودآور بلندمدت برای کشاورزی و مناطق روستایی دیده میشود (پاسلو همکاران 2007). در واقع کشاورزی پایدار، یک شاخه مهم از توسعه پایدار است که به دلیل اهمیت بخش کشاورزی در بسیاری از کشورها، از جمله کشورهای جهان سوم به عنوان رویکرد مناسب قرن 21 با هدف تعادلبخشی به این بخش مهم اقتصادی و توجه به زندگی قشر عظیمی از مردم، اهمیت اساسی پیدا کرده است (زاهدی 2013). کشاورزی پایدار، پاسخی است به اثرات سوء کشاورزی مدرن و صنعتی نسبت به محیطزیست و سلامتی انسانها به طوری که مدیریت واحدهای کشاورزی بر مبنای تفکر نظام صنعتی و کاربرد مدل صنعتی نتوانسته است کشاورزی صنعتی را به پایداری برساند. فعالیتهای ناپایدار کشاورزی خود از مهمترین عوامل سهیم در مسائل زیستمحیطی مانند انتشارگازهای گلخانه‌ای، افت تنوع زیستی، جنگلزدایی، آلودگی آب و خاک و فرسایش خاک هستند (فلوئا و همکاران 2015) گسترش کشاورزی تا به حال اثرات قابل توجهی بر زیستگاه‌ها، تنوع زیستی، ذخیرهسازی کربن و شرایط خاک داشته است. به گونهای که کشاورزی جهانی 70 درصد از مراتع، 50 درصد از دشت‌ها[1]، 45 درصد از جنگلهای برگ‌ریز مناطق معتدله[2] و 27 درصد از زیست‌بوم جنگلی مناطق استوایی[3] را از بین برده یا تغییر داده است. این گسترش نگرانکننده است زیرا این مخازن غنی از تنوع زیستی و خدمات مهم زیستبومی هستند. پاکسازی جنگلهای استوایی نیز خود یک منبع مهم برای انتشار گازهای گلخانه‌ای است به طوری که تخمین زده میشود حدود 1015 × 1/1 گرم کربن به ازای هر سال آزاد میشود یا منبع مهمی برای انتشار حدود 12 درصد از دی اکسید کربن است (فلوی و همکاران 2018).
آنچه باعث شده است تا رهیافتهای رفتاری در مطالعات پایداری کشاورزی مورد توجه قرار بگیرد این است که زارعان مشخصاً به حداکثرسازی سود تمایل دارند و لذا مدل‌های هزینه-فایده قادر به درک پیچیدگی نگرشها و رفتار کشاورزان نیست (منتی‌زاده و زمانی 2012). این تمایل به حداکثر سود موجب شده است زارعان به دنبال افزایش تولید محصولات زراعی خود به هر قیمتی باشند. زارعان به دنبال حداکثرسازی منافع اقتصادی‌شان هستند در حالی که جامعه به دنبال کاهش اثرات مخرب زیستمحیطی میباشد (شوشتریان و همکاران 2011). لذا این تضاد، منجر به بروز رفتارهای ناپایداری در میان زارعان شده است؛ به گونهای که طبق یافته‌های تحقیقات، رفتارهایی مانند استفاده بیرویه از کودهای شیمیایی و همچنین استفاده از سموم و آفت‌کشهای شیمیایی مهمترین علل آلودگیهای زیستمحیطی شناخته شده‌اند (افشاری و همکاران 2015؛ بوس و همکاران 2007). چان (1998)، معتقد است که بحرانهای اکولوژیک همانند مشکلات فنی یا صنعتی نیستند، بلکه به عنوان یک ناهنجاری به حساب می‌آیند. وی مشاهده کرد که ریشه مشکلات و بحرانهای زیست محیطی، رفتار انسانها است و در واقع پایداری در کشاورزی به تصمیمهای میلیونها کشاورز و دامدار بستگی دارد. این کشاورزان هستند که تصمیم می‌گیرند که چه محصولاتی را در چه زمین‌هایی و با چه روشهایی کشت کنند (ریب و سامنر 2007). بنابراین پایداری کشاورزی در رفتارهای کشاورزان متجلی میشود یا ظهور پیدا میکند. علی‌رغم اینکه در سالهای اخیر تعداد قابلتوجهی از کشاورزان از آثار زیانبار محیطی و اجتماعی کشاورزی متداول آگاهی بیشتری پیدا کرده‌اند، اما تاکنون پذیرش فعالیتهای کشاورزی پایدار از سوی آنان با چالشهای جدی روبرو بوده است. این مسأله نشان دهنده این است که تنها نگرش مثبت یک فرد در جهت انجام یک رفتار کافی نیست، بلکه در نظر گرفتن همه عوامل تأثیرگذار بر رفتار آن فرد نیز ضروری به نظر می‌رسد (بایارد و جولی 2007). سؤال اصلی اینجاست که آیا طبیعت خود کشاورزی به تنهایی مسئول این همه اثرات مخرب زیستمحیطی، کاهش سلامتی و امنیت غذایی است یا اینکه رفتار کنشگران درون نظام کشاورزی محرک و تشدیدکننده این اثرات ناپایداری است؟ باید توجه داشت که نظام‌های کشاورزی، در واقع نوعی نظام‌های انسانی هستند؛ بنابراین «آنچه پایدار خوانده میشود» یک مفهوم ارزش-نهاده است (کرمی و منصورآبادی 2008)، که بر پایه تغییرات در ارزش‌ها، نگرشها و رفتار کشاورزان، مدیران و سایر ذینفعان شکل می‌گیرد و ناپایداری نظام‌های کشاورزی نیز ریشه در رفتارهای ناپایدار این کنشگران دارد و شناسایی این عوامل می تواند در جهت کنترل بهتر پایداری موثر باشد. بنابراین این تحقیق با هدف شناسایی عوامل موثر بر پایداری کشاورزی در شهرستان مشکین شهر انجام می‌گیرد.
در حال حاضر مسائل زیستمحیطی یکی از مهمترین مسائل مطرح در سطح جهانی و ملی، در بسیاری از کشورهای دنیاست و تاکنون کنفرانس‌ها و نشست‌های بینالمللی مهمی در این خصوص برگزار شده و کشورها به معاهدات و کنوانسیون‌های متعددی برای جلوگیری از بدتر شدن وضعیت محیطزیست جهانی متعهد شده‌اند. داشتن اطلاعات کافی از وضعیت محیطزیست کشورها و بررسی روند تغییرات محیط‌زیستی یکی از موضوعات مورد توجه مجامع جهانی در طی سالهای اخیر بوده است. این موضوع در شناخت و درک صحیح از وضعیت موجود برای تعیین تغییرات لازم در نحوه مدیریت و ارائه برنامه‌های مدیریتی نقش بسیار مهمی ایفا میکند (کوک و همکاران 2017) ، در واقع ارزیابی و سنجش پایداری زیستمحیطی در وضع موجود، به عنوان مهمترین ابزار در فرآیند برنامهریزی توسعه پایدار قابل طرح و بررسی است. این ارزیابی، نوعی ارزیابی بومشناختی است که در سطوح مختلف انجام میشود و به دنبال ارائه چارچوبی است که در آن ارزیابی اثرات برنامهها، راهبردها و سیاستها بر محیطزیست به صورت جامع مورد ارزیابی، سنجش و تحلیل قرار گرفته و در نهایت راهکارهایی را برای کاهش فشار بر محیطزیست ارائه دهد (ملکی و همکاران 2015). از اینرو تاکنون شاخصها و روشهای مختلفی جهت سنجش پایداری زیستمحیطی از سوی سازمانهای تحقیقاتی و محققان این رشته مطرح شده است.
یکی از علل اصلی دشواری اندازهگیری میزان پایداری در تعریف آن نهفته است. بسیاری از معیارها و شاخصهایی که با آن پایداری زیستمحیطی سنجیده میشوند، جنبه کیفی دارند. حفاظت از حیاتوحش، خاک، آب، هوا، تنوع زیستی و ژنتیکی همگی معیارها و شاخصهایی کیفیاند که مستقیماً نمیتوان آنها را اندازهگیری کرد. بنابراین، به طور غیرمستقیم، میزان پایداری با استفاده از شاخصهایی که قابل اندازهگیریاند، سنجیده میشود. در حقیقت شاخص بیان آماری پدیدههاست که امکان مقایسه و ارزیابی پدیدهها را در زمانها و مکانهای مختلف فراهم میکند (مفیدی و همکاران 2018). شاخصهای زیستمحیطی به عنوان نخستین ارزیابهای فشار بر محیطزیست، تعیین وضعیت محیطزیست و ارزیابی رهیافتهای در نظر گرفته شده، نقشی حیاتی در گزارش پایداری زیستمحیطی ایفا میکنند. شاخصهای زیستمحیطی منبع مهم اطلاعاتی برای سیاستگذاران و راهنمای عملی برای تصمیمگیری، نظارت و ارزیابی میباشند (عنابستانی و خسروبیگی 2012).
تاکنون مطالعات مختلفی در خصوص پایداری کشاورزی و عوامل مؤثر بر آن انجام گرفته است. مطالعاتی که میزان پایداری را سنجیدند؛ نتایج پژوهش پورزند و بخشوده (2012) در خصوص ارزیابی میزان پایداری کشاورزی در شهرستانهای استان فارس نشان میدهد که شهرستان استهبان از لحاظ پایداری کشاورزی در وضعیت ناپایدار قرار دارد. بوذرجمهری و همکاران (2012) در مطالعهای که در روستاهای دهستان ایجرود استان زنجان انجام دادهاند به این نتیجه رسیدهاند که بدلیل شکل نگرفتن بستری آموزشی برای اطلاع رسانی در این منطقه و آگاهی نیافتن کشاورزان از اصول کشاورزی پایدار، شرایط این منطقه را به گونهای ساخته است که کشاورزی پایدار در حد پایین قرار گیرد و در وضعیت نامطلوبی بسر ببرد. نتایج پژوهش صیدایی و همکاران (2013) در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان روانسر بیانگر آنست که وضعیت بخش اعظم کشاورزان در سطح ناپایدار قرار دارد. نتایج مطالعه شاهروخی ساردو و همکاران(2016) در پژوهشی که به سنجش درجه توسعه کشاورزی در مناطق روستایی دهستان دشتروم پرداخته اند،بیانگر آنست که توسعه کشاورزی در محدوده مورد مطالعه وضعیت نامطلوبی قرار دارد.
مطالعاتی که عوامل موثر را مورد بررسی قرار دادند، موحدی و همکاران (2015) در روستاهای شهرستان کرمانشاه نشان میدهد که مزارع بیشتر کشاورزان در سطح ناپایدار قرار دارد. نتایج پژوهش داودی و مقصودی(2011) در بین سیبزمینی کاران شهرستان شوشتر نشانگر نقش متغیرهای سن و سابقه کار کشاورزی بر پایداری کشاورزی است. یافته‌های پژوهش موحدی و همکاران (2015) بیانگر آنست که آموزش و ترویج از عوامل موثر بر پایداری کشاورزی می باشد. اکبریان (2018) در مطالعه ای نشان دادند که آشنایی با کشاورزی پایدار و شرکت در کلاسهای ترویج به ترتیب بیشترین و کمترین تاثیر را بر پایداری کشاورزی دارند. امیری و همکاران (2020) در پژوهشی به بررسی عوامل مؤثر بر سیستم تولید گندم در ایران و پایداری آن با استفاده از رویکرد پویایی‌شناسی پرداختند. نتایج نشان داد که افزایش استفاده از کودهای ارگانیک و کاهش استفاده از کودهای معدنی برای افزایش کیفیت خاک و افزایش سطح تکنولوژی کشاورزی می باشد و حساسیت زیاد تولید گندم به نوسان‌های بارشی و سطح تکنولوژی، افزایش برنامهریزی و سرمایه‌گذاری برای استفادۀ بهتر و مؤثرتر از این دو منبع توصیه میشود. همچنین نتایج پژوهش نوری و همکاران(2015) در روستاهای دهستان آباده طشک(شهرستان نی ریز) نقش رضایت از شغل بر توسعه پایدار کشاورزی را مورد تائید قرار داده است. در مجموع مرور ادبیات و پیشینه پژوهش نشان از آن دارد که در اغلب مطالعات انجام شده پایداری کشاورزی در شرایط نامطلوب و ناپایدار قرار دارد. ضمن اینکه پایداری کشاورزی در بین مناطق روستایی متفاوت و در نوسان است و با توجه به ویژگی متفاوت جوامع، عوامل و مولفه‌های مختلفی بر پایداری کشاورزی تاثیرگذارند. شارما و همکارن(2012) در پژوهش خود در نووارا الییا سریلانکا بیان می‌دارند که بین وضعیت تحصیلات و گرایش به کشاورزی پایدار رابطه معنادار آماری وجود دارد بعبارتی با افزایش سطح تحصیلات این گرایش افزایش می‌یابد. نتایج مطالعه لوگاندا (2013) در تانزانیا بر نقش تحصیلات بر پذیرش کشاورزی حفاظتی صحه میگذارد. یافته‌های پژوهش جمشیدی و همکاران(2016) با موضوع سازههای موثر بر کشاورزی پایدار در بین برنجکاران شهرستان شیروان چرداول نشان از آن دارد که بین پایداری کشت برنج و متغیرهای سن، میزان تحصیلات، دانش کشاورزی پایدار یک رابطه مثبت و معنادار آماری وجود دارد. تاکی و همکاران (2018) تأثیرات زیستمحیطی مصرف انرژی برای تولید گندم در مرکز ایران را از روش تجزیه‌وتحلیل چرخۀ طول عمر بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که گندم دیم نسبت به گندم آبی به‌علت عملکرد کمتر در هکتار آلوده‌کننده‌تر است و مصرف کود و سوخت دیزل در تولید گندم، بیشترین سهم را در آلودگی محیطزیست دارد. قاسمی و همکاران (2020) پایداری زیستمحیطی و اقتصادی تولید گندم در غرب ایران را با استفاده از تجزیه‌وتحلیل چرخۀ زندگی بررسی کردند. آنان به این نتیجه رسیدند که کاهش سوخت‌های فسیلی و گرم‌شدن کرۀ زمین از آثار زیستمحیطی تولید گندم است که به‌طور عمده، ناشی از جریان الکتریکی و کود نیتروژن استفاده‌شده در کشت گندم است. هوشیار و همکاران (2018) با استفاده از تجزیه‌وتحلیل ایمرژی، پایداری زیستمحیطی تولید گندم و ذرت را در آب‌وهوای گرم مناطق جنوبی ایران بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که تولید گندم در این مناطق، پایداری بیشتری نسبت به تولید ذرت دارد و تولید ذرت در مقایسه با تولید گندم، به مراقبت‌های بیشتری، مخصوصاً دربارۀ مصرف نیتروژن و مصرف آب نیازمند است. یینگ و همکاران (2017) در مطالعهای، مدیریت نیتروژن را برای تولید پایدار گندم بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که مدیریت پایدار نیتروژن در تولید گندم برای بهره‌وری محصول، سودآوری شخصی، حفاظت از محیط زیست و سلامتی انسان، اهمیت بسیار زیادی دارد. رن و همکاران (2019) در پژوهش خود، تأثیر اندازۀ مزرعه را بر پایداری اقتصادی و زیستمحیطی در چین بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که افزایش اندازۀ مزرعه، تأثیر مثبتی بر سود خالص کشاورز و همچنین کارآیی اقتصادی، فنی و کارگری و کاهش آماری معنیدار استفاده از کود و سموم دفع آفات نباتی در هکتار دارد و مزایای مشخصی برای حفاظت از محیط زیست دارد.
در مجموع مرور ادبیات و پیشینه پژوهش در داخل کشور نشان از آن دارد که در اغلب مطالعات انجام شده پایداری کشاورزی در شرایط نامطلوبی قرار دارد. ضمن اینکه پایداری کشاورزی در بین مناطق روستایی متفاوت و در نوسان است و با توجه به ویژگی متفاوت جوامع، عوامل و مؤلفه‌های مختلفی بر پایداری کشاورزی تاثیرگذارند. به طوری که شواهد و تحقیقات نشان می‌دهند که عوامل متعددی بر پایداری کشاورزی موثر هستند که شناسایی این عوامل موجب کنترل بهتر پایداری کشاورزی می شود که می توان موانع مثبت را تقویت و موانع منفی را از بین برد. بنابراین ابتدا با بررسی مطالعات انجام شده در این حوزه شامل . رن و همکاران (2019) ، یینگ و همکاران (2017)، لوگاندا (2013) و باستان و همکاران (2018) سعی در شناسایی عوامل و معیارهایی دارد که با ویژگی‌های و ارزشهای کشور ما همخوانی بیشتری داشته باشد. در گام بعد با توجه به عوامل و معیارهای شناسایی شده مدلی برای ارزیابی رابطه بین پایداری با عوامل مختلف ارائه میشود.
مواد و روشها
این تحقیق کاربردی و برای جمع‌آوری اطلاعات، از روش میدانی و پیمایشی و ابزار پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. همچنین از بُعد تجزیه و تحلیل دادهها، پژوهش از نوع توصیفی- همبستگی است که از روشهای کمی نیز استفاده شده است. نخست بررسی کامل و جامعی از ادبیات داخل و خارجی صورت گرفت و بر اساس آن، پرسشنامه به عنوان ابزار اصلی تحقیق تدوین شد. جامعه آماری پژوهش کشاورزان شهرستان مشکین شهر به تعداد تقریبا 20000 بهره بردار میباشد و نمونه گیری به روش نمونه گیری خوشه ای انجام شده است. تعداد نمونه با استفاده از جدول مورگان 377 پر شد. پایایی و روایی پرسش نامه طراحی شده بر اساس آلفای کرونباخ و بارهای عاملی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و با روش معادلات ساختاری روابط بین متغیرها بررسی میشود.
در این قسمت به بررسی شاخصهای پایداری کشاورزی که از مبانی نظری و پیشینه تحقیق استخراج شده پرداخته میشود:
شاخص پایداری کشاورزی مجموعهای از سنجههای پایداری است که پایداری یک سیستم کشاورزی را به شکل کمی تعیین میکند و ماهیت چند بُعدی دارد (رائو و روجرز 2006 و کویجر و همکاران 2012)، بنابراین هیچ سنجهای به تنهایی نمیتواند پایداری را کمی نماید. مجموعهای از شاخصها که جنبههای مختلف پایداری را کمی میکنند را با هم ادغام میشود تا در نهایت یک محاسبه جامع از سنجش پایداری ارائه گردد (اَلانگ و مارتین 1995). در جدول (1) شاخصهای مورد بررسی در ابعاد فردی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، آموزشی و ترویجی، محیط زیستی و مدیریتی آورده شده است.
بعد از تعیین عوامل موثر بر پایداری، پایایی ابزار تحقیق با روش آلفای کرونباخ (برای محاسبه همسانی درونی ابزار تحقیق) بررسی شد. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازهگیــری که خصیصههای مختلف را اندازهگیری میکند، بهکار میرود. برای محاسبه ضریب آلفای کرونباخ ابتدا باید واریانس نمرههای هر زیر مجموعه سوالهای پرسشنامه و واریانس کل محاسبه کرد. مقدار ضریب آلفا برای 42 پرسشنامه پر شده پیش آزمون، محاسبه شد که میزان پایایی در جدول (2) گزارش شده است.
چناچه نتایج گزارش نشان میدهد مقدار ضریب آلفای کرونباخ برای تمام متغیرها در پرسشنامه از 7/0 بالاتر میباشد و بنابرین میزان پایایی در حد قابل قبول میباشد.
جدول 1- دسته بندی عوامل موثر بر پایداری در کشاورزی
|
نماگرها |
ابعاد |
|
سن، تجربه، درآمد، تحصیلات، آگاهی، انگیزه زیاد اعضای خانوار کشاورزی برای کار در واحد تولیدی، علاقهمندی به کار در تعاونی کشاورزی، وجود روحیه خلاقیت و کارآفرینی در بین اعضا، داشتن ریسکپذیری بالا در فعالیتهای کشاورزی، استفاده از روشهای جدید و ابتکاری در فعالیتهای کشاورزی. |
فردی |
|
رضایت از درآمد، پرداخت به موقع پول فروش محصولات، توانایی در بیمه کردن محصولات، رضایت از عملکرد نهادهای بیمه محصولات کشاورزی، دسترسی به انواع کودها، دسترسی به ماشینآلات کشاورزی، دسترسی به بازار محصولات کشاورزی، دسترسی به انبار و سردخانه و سیلوها، سرمایه‌گذاری در امور کشاورزی، دسترسی به انواع بذرها، سرمایه‌گذاری بلندمدت در واحد تولیدی، بیمه نمودن به منظور کاهش خسارت کشاورزی بالا بودن اطلاع از وضعیت بازار، حذف واسطهها در زمینه خرید و فروش محصولات، بهرهمندی اعضا از اعتبارات و تسهیلات بانکی و دولتی (وام و یارانه)، خرید تضمینی محصولات کشاورزی |
اقتصادی |
|
رضایت شغلی، احساس عدم محرومیت، تعلق مکانی، مشارکت اجتماعی در فعالیتهای روستا، رضایت از آینده شغلی، تمایل به بیمه کردن اراضی، میزان رضایت از مسئولان و دستاندرکاران، عضویت در تشکلهای اجتماعی مرتبط با کشاورزی، مشارکت در کلاسهای آموزشی و ترویجی، دانش و آگاهی نسبت به برنامهریزی کشت، مسیرهای ارتباطی مناسب مزارع. |
اجتماعی -فرهنگی |
|
وجود بستر قانونی مناسب برای فعالیت کشاورزی، حمایت دولت ازکشاورزی طبق اصل 44 قانون اساسی، نظارت وزارتخانه و سازمانهای مربوطه بر فعالیت کشاورزی، اتخاذ سیاست واحد دولت در قبال تولید کشاورزی، واگذاری تصدی امور مربوط به کشاورزی از سوی دولت، اهمیت دولت به سرمایه‌گذاری در کشاورزی، رابطه روشن و باز دولت با تولید کشاورزی |
سیاسی |
|
شرکت در دورههای آموزشی به منظور توسعه تعاونی کشاورزی، وجود مراکز آموزشی-ترویجی، دسترسی و به کارگیری رهنمودهای آموزشی ـ ترویجی، استفاده از نتایج پژوهشهای مبتنی برکارآمدی نظام بهره‌برداری کشاورزی، ارتباط با مراکز آموزشی ـ ترویجی، اطلاعرسانی شبکهها و منابع اطلاعاتی (نظیر تلویزیون، رادیو و...) |
آموزشی و ترویجی |
|
تنظیم زمان کشت و برداشت برای مبارزه با آفات، میزان استفاده از آیش، شخم عمود بر شیب، استفاده از کود حیوانی، اجرای تناوب زراعی، استفاده از کود شیمیایی، استفاده خیلی کم از سموم شیمیایی، استفاده صحیح و دقیق از کودهای توصیه شده، کود سبز، استفاده از مبارزه تلفیقی، ضدعفوفی بذرها، رعایت مناسب زمان شخم، رعایت شخم حداقل، رعایت زمان آبیاری مناسب، چرای دام، رعایت حاصلخیزی خاک، حفاظت از منابع تولید به دلیل مالکیت افراد، استفاده از نهادههای آلی در واحد تولیدی استفاده از فناوریهای سازگار با محیط زیست، استفاده از روشهای نوین آبیاری در واحد تولیدی. |
محیط زیستی
|
|
مهارت و تخصص (برنامهریزی، تصمیمگیری و...) مدیر عامل، سطح تحصیلات مدیر عامل واحد تولیدی، تجربه مدیر عامل در زمینه فعالیت در کشاورزی، کارآمد بودن مدیر سازمانهای مرتبط در زمینه فعالیت در کشاورزی،، اقتدار و توان اجرایی بالای مدیران کشاورزی،اهمیت دادن به ارتباط مناسب بین تولید و بازاریابی از سوی مدیر، توجه مدیران تعاونی کشاورزی به توسعه منابع انسانی |
مدیریتی |
|
Source: |
Motie Langeroudi, & Shamsaii, 2007, |
Boshagh et al, 2012; Bouzarjomehri et al, 2012;Taghdisi & |
Boshagh, 2012; Boshagh et al, 2013; Jamshidi et al, 2015; Shahrokhi Sardoo et al,2016; Seydaei et al, 2013;
Movahedi et al, 2016. Akbarian et al, 2018.
جدول 2- ضریب آلفای ابعاد مدل پژوهش
|
آموزشی و ترویجی |
مدیریتی |
محیط زیست |
سیاسی |
عوامل اجتماعی-فرهنگی |
اقتصادی |
فردی |
ابعاد |
|
0/759 |
0/731 |
0/854 |
0/759 |
0/731 |
0/854 |
0/784 |
ضریب آلفای کرونباخ |
نتایج و بحث
قبل از انجام تحلیل عاملی تاییدی بایستی از کفایت نمونهگیری اطمینان حاصل شود که آیا میتوان دادههای موجود را برای تحلیل عاملی تاییدی مورد استفاده قرار داد یا خیر. برای این منظور از شاخصهای KMO و آزمون بارتلت استفاده میشود و مشخص میسازد که واریانس متغیرهای تحقیق تحت تأثیر واریانس مشترک برخی متغیرهای پنهانی و اساسی است یا خیر.این شاخص بین صفر و یک میباشد. اگر مقدار نزدیک یک باشد یعنی از 5/0 بیشتر باشد آن دادهها برای تحلیل عاملی مناسب هستند، ولی اگر کمتر از 5/0 باشد تحلیل عاملی تاییدی برای دادههای مورد نظر مناسب نیست.
جدول 3- نتایج آزمون KMO و بارتلت برای تحلیل عاملی تاییدی
|
|
شاخص KMO |
83/0 |
|
آزمون بارتلت |
مقدار کای دو |
6/821 |
|
درجهی آزادی |
861 |
|
|
سطح معنیدار |
30/0 |
دادههای جدول (3) مقدار شاخص KMO، مقدار آماره آزمون بارتلت، درجه آزادی و سطح معنیداری را نشان میدهد. از آنجایی که مقدار شاخصKMO، 83/0 محاسبه شده است (بزرگتر از 5/0)، تعداد نمونه برای تحلیل عاملی و تعیین بار عاملی هر یک ار مولفهها کافی میباشد. همچنین مقدار سطح معنیداری آزمون بارتلت، کوچکتر از 5 درصد است که نشان میدهد تحلیل عاملی تاییدی برای شناسایی ساختار مدل عاملی، مناسب بوده است. در بررسی بارعاملی گویه ها، نتایج نشان داد که از بین 75 گویه، دو گویه بارعاملی کمتر از 0.5 داشتند و از پرسشنامه حذف شدند، اما بقیه گویه ها بار عاملی بالاتر از 0.5 داشتند. بعد از حذف این دو عامل مدل و بار عاملی دوباره بررسی شد. نتایج میزان بارعاملی در جدول 4 آورده شده است.
بررسی تحلیل عاملی تاییدی گویه ها نشان می دهد که بار عاملی همگی بزرگتر از 5/0 میباشند، هر 73 گویه شرایط لازم برای استخراج متغیرها را دارند.
همچنین جهت تعیین روایی ابزار اندازهگیری از میانگین واریانس استخراج شده و جهت سنجش پایایی نیز از روش پایایی ترکیبی شد.
جدول 4-گویه‌ها و بار عاملی برای پرسشنامه از روش تحلیل عاملی تاییدی
|
گویه‌ها |
بارعاملی |
گویه‌ها |
بارعاملی |
گویه‌ها |
بارعاملی |
|
ind1 |
562/0 |
su_cul1 |
706/0 |
inv3 |
706/0 |
|
ind2 |
584/0 |
su_cul2 |
674/0 |
inv4 |
674/0 |
|
ind3 |
530/0- |
su_cul3 |
702/0 |
inv5 |
702/0 |
|
ind4 |
748/0 |
su_cul4 |
734/0 |
inv6 |
734/0 |
|
ind5 |
637/0 |
su_cul5 |
714/0 |
inv7 |
714/0 |
|
ind6 |
566/0 |
su_cul6 |
746/0 |
inv8 |
746/0 |
|
ind7 |
684/0 |
su_cul7 |
702/0 |
inv9 |
702/0 |
|
ind8 |
706/0 |
su_cul8 |
657/0 |
inv10 |
657/0 |
|
ind9 |
564/0 |
su_cul9 |
539/0 |
inv11 |
539/0 |
|
ind10 |
828/0 |
su_cul10 |
727/0 |
inv12 |
727/0 |
|
eco1 |
661/0 |
su_cul11 |
780/0 |
inv13 |
780/0 |
|
eco2 |
691/0 |
pol1 |
601/0 |
inv14 |
601/0 |
|
eco3 |
720/0 |
pol2 |
690/0 |
inv15 |
690/0 |
|
eco4 |
737/0 |
pol3 |
710/0 |
inv16 |
710/0 |
|
eco5 |
709/0 |
pol4 |
698/0 |
inv17 |
698/0 |
|
eco6 |
635/0 |
pol5 |
600/0 |
man1 |
600/0 |
|
eco7 |
729/0 |
pol6 |
702/0 |
man2 |
702/0 |
|
eco8 |
637/0 |
pol7 |
740/0 |
man3 |
740/0 |
|
eco9 |
700/0 |
edu1 |
648/0 |
man4 |
648/0 |
|
eco10 |
799/0 |
edu2 |
698/0 |
man5 |
698/0 |
|
eco11 |
556/0 |
edu3 |
789/0 |
man6 |
789/0 |
|
eco12 |
637/0 |
edu4 |
780/0 |
man7 |
637/0 |
|
eco13 |
566/0 |
edu5 |
601/0 |
man8 |
566/0 |
|
eco14 |
684/0 |
inv1 |
690/0 |
- |
- |
|
eco15 |
706/0 |
inv2 |
710/0 |
- |
- |
جدول 5- پایایی مرکب متغیرهای پژوهش
|
متغیر |
پایایی مرکب (p دلوین-گلدشتاین) |
وضعیت متغیر |
|
استفاده موثر از پیام رسان فوری |
0/850 |
قابل قبول |
|
استفاده موثر از بررسی های آنلاین |
0/889 |
قابل قبول |
|
تعاملات |
0/850 |
قابل قبول |
|
حضور |
0/786 |
قابل قبول |
|
اعتماد به فروشنده |
0/831 |
قابل قبول |
|
قصد خرید مجدد |
0/881 |
قابل قبول |
با توجه به اینکه پایایی مرکب متغیرهای پژوهش بالاتر از 0.7 میباشد؛ بنابراین میتوان گفت کلیه متغیرهای پژوهش از وضعیت مناسب و قابل قبولی از نظر پایایی مرکب برخوردار هستند.
روایی همگرا (متوسط واریانس استخراج شده[4]) یک سنجش کمی است که میزان همبستگی درونی و همسویی گویه های سنجش یک مقوله را نشان می دهد که ارتباط بین شاخص ها را در واقعیت نشان می دهد. حداقل مقدار قابل قبول برای روایی همگرا 50/0 میباشد که نتایج آن در جدول زیر ارائه شده است:
جدول 6-روایی همگرا متغیرهای پژوهش
|
متغیر |
روایی همگرا |
وضعیت متغیر |
|
استفاده موثر از پیام رسان فوری |
0/593 |
قابل قبول |
|
استفاده موثر از بررسی های آنلاین |
0/617 |
قابل قبول |
|
تعاملات |
0/587 |
قابل قبول |
|
حضور |
0/551 |
قابل قبول |
|
اعتماد به فروشنده |
0/499 |
قابل قبول |
|
قصد خرید مجدد |
0/713 |
قابل قبول |
جدول فوق نشان دهنده روایی همگرای متغیرهای پژوهش میباشد. با توجه به اینکه کلیه مقادیر بالاتر از 0.5 میباشند؛ بنابراین روایی همگرا برای کلیه متغیرهای پژوهش در حد قابل قبول میباشد.
در زیر نتایج ماتریس فرونل و لارکر این تحقیق آورده شده است:
جدول 7-روایی تشخیصی فورنل و لارکر
|
استفاده موثر از پیام رسان فوری |
استفاده موثر از بررسی های آنلاین |
تعاملات |
حضور |
اعتماد به فروشنده |
قصد خرید مجدد |
|
|
|
ویژگی‌های فرد |
0/770 |
|
|||||
|
عوامل اقتصادی |
0/655 |
0/785 |
|
||||
|
عوامل اجتماعی-فرهنگی |
0/146 |
0/209 |
0/766 |
|
|||
|
عوامل سیاسی |
0/202 |
0/197 |
0/558 |
0/742 |
|
||
|
عوامل مدیریتی |
0/186 |
0/169 |
0/370 |
0/602 |
0/705 |
|
|
|
عوامل محیط زیست |
0/342 |
0/370 |
0/374 |
0/513 |
0/648 |
0/844 |
|
|
عوامل ترویجی-آموزشی |
0/216 |
0/109 |
0/300 |
0/612 |
0/186 |
0/169 |
0./832 |
همانطور که مشخص است مقادیر موجود در روی قطر اصلی ماتریس، از کلیه مقادیر موجود در ستون مربوط آن بزرگتر است و نشان دهنده آن است که در مدل ما دارای اعتبار تشخیص مناسبی است.
در ادامه به بررسی مدل برآوردی با نرم افزار PLS پرداخته میشود و همچنین به بررسی ضرایب استاندارد بین متغیر مستقل و وابسته پرداخته میشود، ضرایب استاندارد که میزان درصد از تغییرات متغیر وابسته را توسط متغیرهای مستقل تبیین میکند. شکل (1) مدل، مسیرهای مربوط به هر یک از متغیرها را نشان میدهد که میزان تاثیرگذاری هر یک از مسیرها و روابط متغیرها نشان داده شده است:
شکل 1- مدل برآوردی با ضرایب استاندارد
جدول (5) برآوردهای مدل مفهومی پژوهش را نشان میدهد. همان طور که مشاهده میشود همه متغیرها معنیدار میباشند و آماره مقدار بحرانی آنها نیز مطلوب میباشد. در شکلهای بالا ضرایب استاندارد آورده شده است. در حالت غیر استاندارد تخمین رابطه دو متغیر در حقیقت کواریانس بین دو متغیر است و در حالت تخمین استاندارد آن ضریب همبستگی بین دو متغیر است. بنابراین ضریب همبستگی بین دو متغیر را در واقع همان کواریانس بین دو متغیر است که استاندارد شده است. یعنی کواریانس استاندارد شده ضریب همبستگی بین دو متغیر گفته میشود.
در بررسی نتایج، سطح خطای متداول و استاندارد جهت بررسی روابط 05/0 و سطح اطمینان 95/0 میباشد. در سطح خطای 5 درصد، نقاط بحرانی در منحی نرمال 96/1 و 96/1- میباشند. چنانچه ضریب معناداری آزمون (ضرایب T-VALUE) بیشتر از 96/1 باشد، فرض صفر رد و فرض یک تائید می شود و بلعکس. به عبارت دیگر در منحی نرمال، چنانچه سطح خطای مشاهده شده در بازه 96/1 و 96/1- قرار بگیرد فرض صفر و عدم وجود ارتباط معنادار میان متغیرها پذیرفته می شود و چنانچه سطح خطای مشاهده شده بیشتر از نقطه بحرانی 96/1 و کمتر از نقطه بحرانی 96/1- باشند فرض یک و وجود رابطه معنادار پذیرفته می شود.
جدول 8- برآوردهای مدل مفهومی پژوهش در دو حالت استاندارد و غیراستاندارد
|
سطح معنی داری |
C.R. |
ضرایب(B) |
متغیر برونزا |
مسیر |
متغیر درونزا |
|
0/000 |
5/267 |
0/099 |
ویژگی‌های فرد |
<--- |
پایداری کشاورزی |
|
0.000 |
5/835 |
0/077 |
عوامل اقتصادی |
<--- |
پایداری کشاورزی |
|
0.000 |
6/798 |
0/971 |
عوامل اجتماعی-فرهنگی |
<--- |
پایداری کشاورزی |
|
0.000 |
52/5 |
0/964 |
عوامل سیاسی |
<--- |
پایداری کشاورزی |
|
0.000 |
9/035 |
0/132 |
عوامل مدیریتی |
<--- |
پایداری کشاورزی |
|
0.000 |
8/019 |
0/912 |
عوامل محیط زیست |
<--- |
پایداری کشاورزی |
|
0.000 |
7/73 |
0/961 |
عوامل ترویجی-آموزشی |
<--- |
پایداری کشاورزی |
جدول شماره (9) شاخصهای برازش مدل پژوهش را نشان میدهد. با توجه به اینکه در برازش مدل از سه دسته شاخص استفاده میشود از این رو تلاش شده است که از هر سه دسته شاخص، شاخصهای مهمتر ارائه شود. بر اساس مقادیر شاخصهای به دست آمده مشاهده میشود که مدل پژوهش از برازش مناسبی برخوردار است.
جدول 9- شاخص های برازش مدل پژوهش
|
حد مجاز |
مقدار |
شاخص |
نوع شاخص |
|
80/0< |
0/919 |
TLI |
شاخصهای برازش تطبیقی |
|
90/0< |
0/912 |
CFI |
|
|
90/0< |
0/918 |
IFI |
|
|
نزدیک صفر |
0/052 |
RMR |
شاخصهای برازش مطلق |
|
نزدیک 1 |
0/876 |
GFI |
|
|
نزدیک 1 |
0/88 |
AGFI |
|
|
085/0-0 |
0/052 |
RMSEA |
شاخصهای برازش مقتصد |
|
مقدار نزدیک به 1 برازش مناسب است(حداکثر5) |
1/582 |
CMIN/DF |
|
|
هر چه به 1 نزدیکتر باشد بهتر است |
0/883 |
PRATIO |
همان طور که شاخصهای برازش مدل نشان می‌دهند مدل پژوهش دارای برازش خوبی میباشد. در بررسی تاثیر عوامل موثر بر پایداری کشاورزی، طبق جدول (5) نتایج نشان میدهد که متغیر عوامل اقتصادی با ضریب تاثیر 077/0 در سطح یک درصد، تاثیر معنادار و مثبتی دارد. متغیر عوامل اجتماعی - فرهنگی نیز با ضریب تاثیر 971/0 در سطح یک در صد تاثیر مثبت و معنادار دارد. همچنین متغیر عوامل سیاسی با ضریب تاثیر 964/0 ، متغیر عوامل محیط زیست با ضریب تاثیر 912/0، متغیر عوامل مدیریتی با ضریب تاثیر 132/0 و متغیر عوامل ترویجی-آموزشی با ضریب تاثیر 961/0، در سطح یک درصد همگی تاثیر مثبت و معناداری دارند.
در بحث یافته‌های تحقیق میتوان اشاره کرد که، در این مطالعه به بررسی عوامل موثر بر پایداری کشاورزی پرداخته شد و نهایتا عوامل مورد بررسی در ابعاد فردی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، آموزشی و ترویجی، محیط زیستی و مدیریتی دستهبندی شد که شامل 75 گویه به دست آمد و این گویه‌ها با روش میزان بار عاملی مورد سنجش قرار گرفت که نتایج نشان داد با 73 گویه بالاتر از 5/0 بودند، مورد پذیرش قرار گرفتند و می توان از آنها جهت به دست آوردن عوامل موثر استفاده کرد. همچنین جهت سنجش پایایی عوامل موثر از آزمون آلفای کرونباخ استفاده شد که نتایج بالای 7/0 بودند. نهایتا مدل با استفاده از معادلات ساختاری به بررسی روابط بین متغیرها پرداخت در تحلیل باقی مانده و دیگر نیازی به بررسی نمیباشد و گویه‌ها شرایط لازم برای استخراج متغیرها را دارند. شاخصها برازش مدل نشان می‌دهند مدل پژوهش دارای برازش خوبی میباشد. در بررسی تاثیر عوامل موثر بر پایداری کشاورزی، نشان میدهد که بر ویژگی‌های فردی، شامل درآمد، تحصیلات، سن و متغیرهای دیگر که به صورت طیف لیکرت بودن بر متغیر مکنون ویژگی‌های فردی کشاورزان تاثیر دارد و ویژگی‌های فردی با ضریب تاثیر 099/0 بر پایداری کشاورزی در سطح یک درصد تاثیر معناداری دارند. از طرفی نیز متغیر عوامل اقتصادی با ضریب تاثیر 077/0 در سطح یک درصد، تاثیر معنادار و مثبتی دارد. متغیر عوامل اجتماعی - فرهنگی نیز با ضریب تاثیر 971/0 در سطح یک در صد تاثیر مثبت و معنادار دارد. همچنین متغیر عوامل سیاسی با ضریب تاثیر 964/0 ، متغیر عوامل محیط زیست با ضریب تاثیر 912/0، متغیر عوامل مدیریتی با ضریب تاثیر 132/0 و متغیر عوامل ترویجی-آموزشی با ضریب تاثیر 961/0، در سطح یک درصد همگی تاثیر مثبت و معناداری دارند.
از دیگر نتایج پژوهش وجود رابطه معنادار آماری بین کشاورزی پایدار با متغیر ویژگ2های فردی بود که با نتایج مطالعات جمشیدی و همکاران (2015) و نوری و همکاران (2016)، همسویی و انطباق دارد. با این تفاسیر میتوان اذعان داشت. تاکنون بیشتر مطالعات به بررسی رفتارهای پایداری و عوامل مؤثر بر آن پرداخته‌اند با شناخت این رفتارها و عوامل تأثیرگذار بر آن، بتواند به اصلاح این رفتارها در جهت حرکت به سمت پایداری گام بردارد. اما اهمیت توجه به رفتار کشاورزان به عنوان کنشگران اصلی نظام کشاورزی در مباحث پایداری و ناپایداری در بسیاری از مطالعات مشاهده شده و مورد تأکید قرار گرفته است که شاخصهای ابعاد فردی، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی، سیاسی، آموزشی و ترویجی، محیط زیستی و مدیریتی در مطالعات رن و همکاران (2019) ، یینگ و همکاران (2017)، لوگاندا (2013)، باستان و همکاران (2018)، سیدی و همکاران (2013) و ریبز (2007) مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاضر از اعتبار قابل توجهی برخوردار بوده و یافته‌های مطالعات پیشین را مورد تائید قرار میدهد. بسیاری از پیچیدگیهای نظام کشاورزی نیز به تعامل میان کشاورز به عنوان یک انسان با محیط اطراف خود که ارتباط بین محیط اجتماعی و محیط زیست محیطی است، بر می‌گردد، بنابراین شناخت رفتار کشاورزان در نظام کشاورزی، در مسیر گذار به سمت پایداری هم بسیار مهم و هم بسیار مشکل است، چون تحت تأثیر متغیرهای اجتماعی و فرهنگی مختلفی است. بنابراین دانش، نگرش و رفتار کشاورزان نسبت به بحث پایداری مطمئناً میتواند در تلاش آنها برای تغییر جهت به سوی اعمال پایدارتر تأثیرگذار باشد. با برگزاری کلاسهای ترویج و توسعه آموزش میتوان پایدار کشاورزی را بهبود بخشید، همچنین تصویب قوانین و مقررات جهت سیاست‌گذاری نیز در الویت افزایش پایداری قرار گیرد و با گسترش فرهنگ پایدارسازی در کشاورزی در چهارچوب افزایش زیرساخت‌ها می توان پایداری را بهبود بخشید، بنابراین پایداری کشاورزی از موضوعاتی است که با توجه به جایگاه آن در توسعه ملی، توسعه روستایی و نیز اهمیت آن درفرآیند توسعه پایدار روستایی می‌باید مورد توجه و برنامهریزی موثر قرار گیرد. در این خصوص لازمه هر گونه برنامهریزی به منظور پایداری کشاورزی در مناطق روستایی، شناخت و تحلیل وضع موجود است تا بر اساس آن اقدامات الزم انجام گیرد.
سپاسگزاری
بنابراین از کشاورزان، مهندسان ناظر مشکین شهر و دهیاران شهرستان مشکین شهر که در کسانی که در جمع آوری اطلاعات و پر کردن پرسشنامه ما را یاری کردن، تقدیر و تشکر می کنیم و امیدواریم با کاربردی کردن نتایج این تحقیق در شهرستان مشکین شهر بتوان در توسعه پایدار کشاورزی گام موثری برداشته شود.
[1] Savanna,
[2] Temperate deciduous forest
[3] Tropical forest biome
[4] AVE
)